Toen de Brabantse Westhoek ontredderd werd door de Elisabethvloed van 1421 leek het graaf Jan van Nassau beter de hostie over te laten brengen naar Breda. Dat gebeurde per schip op 13 maart 1449. Ondersteund door tal van wonderen kreeg deze devotie zo een uitstraling door heel de Nederlanden, tot in Brugge toe.
In Breda zelf werd in 1463 een Broederschap van het H. Sacrament en een rederijkerskamer opgericht. Van daaruit werd een mirakelspel geschreven en uitgevoerd, Tspel vanden sacramente vander Nyeuwervaert, waarin de vindgeschiedenis van de wonderhostie werd nagespeeld. Het is het oudste bekende mirakelspel in de Nederlandse literatuur. De Grote Kerk van Breda kreeg een Sacramentskapel met een retabel waarop in acht taferelen de vindgeschiedenis stond afgebeeld. Delen daarvan zijn in de vanuit Antwerpen overgeslagen Beeldenstorm van 1566 verloren gegaan, net zoals de hostie zelf. Een wichelroedeloper probeerde die in 1949 terug te vinden, maar helaas.
Ad Maas bespreekt de vele historische aspecten en (on)zekerheden die aan Niyeuwervaert (of gewoon Niervaert) verbonden zijn. Hij onderzoekt het auteurschap van het mirakelspel dat veelzeggende getallensymboliek bevat en geschreven beweert te zijn door Jan Smeken, de toenmalige stadsdichter van Brussel, maar omdat diens vermaarde collega Anthonis de Roovere uit Brugge zich ook met het Bredase wonder heeft beziggehouden en het stuk verzen van hem bevat, is de Bruggeling ook kandidaat voor het auteurschap. Mogelijk heeft hij de hand in het stuk gehad, of heeft Smeken zich door hem laten inspireren.
Omdat het betoog van Maas nogal eens in details afdaalt en zijwegen bewandelt, vond ik het als lezer niet altijd even gemakkelijk alle informatie te ordenen. Het onderwerp is echter zeker fascinerend, en Maas roert vele zaken aan, zelfs de theorie dat West-Brabant Vikingengebied zou zijn geweest en dat je in de plattegrond van Breda een zwanenkuiken kunt zien.
Belangrijker is dat de devotie van Nyeuwervaert op bescheiden wijze nog steeds voortleeft. Sinds 1994 is de Broederschap van het Sacrament van Nyeuwervaert heropgericht. Op 19 juni 2003 verleende wijlen mgr. Muskens (echt iets voor hem) aan het gelijknamige gilde kerkelijke rechtspersoonlijkheid. De toekomst zal leren of dit na zeven eeuwen een laatste stuiptrekking was. Of juist een nieuw begin?
Ad Maas, Breda en Nyeuwervaert. Een ‘mirakel’, een mirakelspel en een wonderlijke devotie. De katholieke Nassaus en de sacramentsdevotie. Uitg. Aspekt, 196 pp., pb., € 20,- ISBN 978 94 6153 772 0
