Even uitleggen: de Kerk ontleent haar gezag aan Jezus’ opdracht tot Sint-Petrus. Dat is haar legitimiteit (auctoritas). Op grond daarvan oefent zij gezag uit, onder meer door een kerkelijke wet: dat is haar legaliteit (potestas). De Kerk kan de bron van haar gezag vergeten, zodat haar legaliteit hol en doel op zichzelf wordt. Dat gebeurt als zij zich niet langer richt op het eschaton, de laatste dingen, de eindtijd met de Antichrist.
Volgens Agamben dient de Kerk vanuit de eschatologie de strijd met het kwaad aan te gaan. In plaats daarvan heeft zij het kwaad echter geparkeerd in de term mysterium inquitatis: het is er nu eenmaal. Met dit cynisme maakt zij haar handen vrij om zich op het hier en nu te richten, zoals de Grootinquisiteur van Dostojevski al uitlegde. De moderne, zichzelf uithollende verzorgingsstaat is haar wereldse equivalent. Paus Benedictus zou met zijn aftreden de aandacht hebben willen vestigen op het kwaad dat zich vanuit deze mentaliteit straffeloos in de Kerk kan ophopen, aldus Agamben. De Kerk is zelf tot katechon geworden, tot sta-in-de-weg voor Christus’ wederkomst.
Hoewel ik bepaald niet overtuigd ben van Agambens stelling, haalt hij wel veel interessante argumenten aan. Zo heeft Benedictus in 2009 in Aquileia zijn pallium (de stola die zijn ambt uitdrukt) achtergelaten bij het graf van paus Celestinus V. Deze bejaarde paus trad in 1294 af wegens verval van krachten. Maar nabije bronnen zeiden destijds dat het mede uit walging over de corruptie was.
Verder heeft Joseph Ratzinger meer dan eens gerefereerd aan Tyrconius. Deze donatistische theoloog was Augustinus tot inspiratie. Benedictus XVI herinnert er op 22 april 2009 in een toespraak aan dat Augustinus een onderscheid maakte tussen het hemelse Jeruzalem en het aardse Babylon. Voor Tyrconius is de Kerk allebei tegelijk: het lichaam van Christus is verstrengeld met dat van de Antichrist. Het aftreden van Benedictus zou een poging geweest zijn tot ontstrengeling.
Bij die visie hoort een lezing van het boek Openbaring niet als onwerkelijke toekomst, maar als een aanduiding van de strijd die hier en nu in alle hevigheid gaande is. Ook en vooral in de Kerk. Het kwaad, aldus Agamben, is geen theologische horrorshow, maar een historische. Met zijn vrijwillig aftreden doorbrak Benedictus de logica van macht. Zo wees hij vooruit naar de dag waarop Christus de Kerk definitief van het kwaad zal scheiden. En stelde dit zo tegelijk aan de kaak.
Giorgio Agamben, Das Geheimnis des Bösen. Benedikt XVI und das Ende der Zeiten. Uitg. Matthes & Seitz, 72 pp., pb., € 10,-, ISBN 978 3 95757 097 0
