Aan het laatste probeert de vader iets te doen met de bundel protestantse teksten Voor religie en vrijheid, waaruit we al een fragment in Katholiek Nieuwsblad hebben gepubliceerd: het treffende betoog van Groen van Prinsterer uit 1867 dat door het ontnemen van christendom aan de natie, het nationalisme overblijft als beginsel van eenheid. De bevolking verwordt dan tot een verzameling losse “rekruten”, die ingezet kunnen worden “voor alle alternatieven van anarchie en despotisme”: “heden rebellen, morgen slaven”.
Het protestantisme heeft als ooit vervolgde minderheid een bijzondere verhouding met de thema’s rechtstaat, tolerantie en burgerschap. Als Nederlandse katholiek lees je die teksten echter met reserve, want ook al kan in de protestantse traditie veel goeds gevonden worden, de Reformatie zelf kunnen we niet bejubelen. Bovendien zijn wij er eerder door onderdrukt. Goed dat Spruyt een stuk uit 1356 over De Blijde Incomste heeft opgenomen, om eraan te herinneren dat ook de Reformatie geworteld staat in de katholieke Middeleeuwen.
Na de te verwachten teksten van Luther, Calvijn en het Plakkaat van Verlatinge en dergelijke, volgen modernere grootheden als Van Ruler, Holdijk, Groen van Prinsterer, De Savornin Lohman, Noordmans en Paul Scholten die met Huizinga correspondeerde over het ‘Nederlandse geestesmerk’. Het meeste indruk maakt op mij Theocratie en tolerantie (1956) van Arnold van Ruler. Behalve dat hij indrukwekkend uitwerkt wat ‘tolerantie’ vanuit christelijke optiek moet betekenen (en de valse interpretaties ervan doorprikt), komt hij tot de conclusie dat een theocratische “staat met de Bijbel” de sterkste waarborg geeft voor een zo groot mogelijke vrijheid binnen de spanning die er tussen staat en waarheid altijd zal bestaan.
Wat een heerlijk politiek incorrecte gedachte. Blijkbaar ook toen al, want de auteur kreeg er weinig handen voor op elkaar. De Bijbel en het christendom hebben echter een zodanig begrip van het bestaan, meent Van Ruler, dat zij de meeste “pluraliteit en speelruimte” bieden “van en voor de dingen en de mensen in hun verscheidenheid; het dwangmatige monisme van het heidendom, van de kosmos en de rede is er vreemd aan”.
Christelijke vrijheid en tolerantie tegenover dwangmatig monisme. Dit is er voor ons sindsdien alleen maar herkenbaarder op geworden.
Bart Jan Spruyt, ‘Voor religie en vrijheid’. Protestantse teksten over rechtstaat, tolerantie en christelijke burgerschap. Uitg. Erdee Media Groep, 304 pp., pb., € 24,90, ISBN 978 90 788 33000.
