Godsdiensttwisten, kerkelijke en politieke onrust, epidemieën en een klimaatprobleem zijn niet voorbehouden aan de eenentwintigste eeuw: ook onze voorouders hadden er in ‘de lange zestiende eeuw’ (1480-1620) mee te maken. Het Bonnefantenmuseum toont dat dat fascinerende kunst opleverde.

Een lust voor het oog, zo mag je Goed Fout best noemen. Een beetje ironisch is dat wel, want wellust en gulzigheid zijn nu net twee van de zeven hoofdzonden die in de tentoongestelde werken aan de kaak gesteld worden. Naast hoogmoed, hebzucht, afgunst, woede en traagheid, om het klassieke zevental meteen maar even compleet te maken.

Ze worden gezien als de wortels van alle zonden, met de hoogmoed van oudsher als de allergrootste – niet voor niets loop je bij binnenkomst tegen een klassiek geval ervan aan: Adam, Eva, de slang, de vrucht en het verlangen God naar de kroon te steken.

Inderdaad, De zondeval, u kent het verhaal. En zo niet, dan bieden de teksten bij deze tentoonstelling goede toelichtingen (al hadden ze rond het thema aflaten net wat nauwkeuriger gekund).

Lekker griezelen

Die uitleg mag voor veel eenentwintigste-eeuwers nodig zijn, maar voor de zestiende- en zeventiende-eeuwers voor wie de schilderijen en prenten werden gemaakt, lag dat heel anders. Zij kenden de beeldtaal en symboliek, sterker nog, haalden die zelfs graag hun eigen huizen in.

Het hart van Goed Fout, Pieter Bruegels prentenserie De Zeven Hoofdzonden, is daar een goed voorbeeld van: afdrukken werden in voor die tijd groten getale verkocht. Maar waarom eigenlijk? Is het omdat lekker griezelen soms gewoon leuk is, zoals NRC suggereerde?

Je kunt je inderdaad voorstellen dat er in een onzekere tijd vol kerkelijke crisis, godsdiensttwisten en een Kleine IJstijd behoefte was aan wat entertainment. En met de Jeroen Bosch-achtige figuren waarmee Bruegel deze prenten vol stopte, krijg je dat ook volop. Je ziet zijn tijdgenoten in gedachten zitten, lachend en wijzend op de talrijke details (die trouwens ook de hedendaagse kijker zullen boeien). 

Het Laatste Oordeel

Tot de achtste prent ter tafel komt dan, en de maskers afgaan. De schijnbaar luchtige dwaasheid van de zonde toont haar leegheid, blijkt uit te lopen op de bittere ernst van het Laatste Oordeel: de verdoemde zielen naar rechts, de wijd opengesperde muil van de hel in, de geredde zielen links het pad naar de hemel op. Dat moet voor zestiende-eeuwers toch meer zijn geweest dan enkel een variant op een donker stripboek of pakkende horrorfilm. 

Een spiegel voor de ziel wellicht? Want de vraag hoe je aan de goede kant van dat oordeel uitkomt, was destijds zeer actueel: rechtvaardigt geloof alleen de zondaar, zoals de voormannen van de nieuwe Reformatie beweerden? Of dragen, zoals de katholieken volhielden, goede werken bij aan de verdieping van de van boven ontvangen genade?

Het antwoord deed ertoe en de strijd om het religieuze gelijk werd, toont Goed Fout, ook op schilderdoek en papier uitgevochten. Het roept onwillekeurig de vraag op waar de grens tussen catechese, kunst en propaganda eigenlijk ligt – als die al te trekken is.

Achtste hoofdzonde?

En de hedendaagse bezoeker? Krijgt ook die een spiegel voorgehouden? Goed Fout doet er in elk geval zijn best voor, nu we een vergelijkbare onrustige tijd doormaken. Met audiofragmenten waarin onder meer dichters Ramsey Nasr en Delphine Lecompte, psychiater Esther van Fenema en de Nijmeegse hoogleraar boeddhisme en hindoeïsme Paul van der Velde hun licht laten schijnen over de zeven hoofdzonden.

En met de vraag, aan het eind van de tentoonstelling, of die nog wel voldoen. Is het niet tijd voor een achtste? Misschien een aan het boeddhisme ontleende ‘onwetendheid’?

Het prikkelt in elk geval de gedachten: kunnen we in ons informatietijdperk eigenlijk wel ‘onwetendheid’ aanvoeren als verklaring voor het kwaad dat we begaan? Houden we dan spontaan op met zondigen zodra we weten wat er verkeerd aan is? Of zijn we, zoals in de tentoonstelling terecht wordt gevraagd, eerder onverschillig en willen we het kwaad in onszelf liever niet onder ogen zien?

Als Goed Fout iets toont, is het misschien hoe tijdloos de zeven hoofdzonden eigenlijk zijn, ongeacht de vorm waarin ze precies de kop opsteken. En dat dat ook ons voor vragen stelt – waarmee een mooie tentoonstelling ook een intense tentoonstelling wordt, waarna je best een frisse bries genade voor hoofd en hart kunt gebruiken.

Gelukkig voorziet Bonnefanten ook daarin: je hoeft er maar voor naar de tegenoverliggende vleugel te wandelen en de mooie collectie kruis- en heiligenbeelden op je in te laten werken. 

De expositie Goed Fout: De Zeven Hoofdzonden in beeld is nog tot en met 12 januari 2025 in museum Bonnefanten in Maastricht te zien. Info en tickets: bonnefanten.nl.