De rol van kerken en individuele katholieken in het Nederlandse slavernijverleden krijgt steeds meer maatschappelijke aandacht. Een tentoonstelling in het Utrechtse Catharijneconvent belicht het thema.

Jaarlijks wordt op 1 juli, Keti Koti, herdacht en gevierd dat de slavernij in Suriname en de Caraïbische eilanden, toenmalige koloniën van het Nederlands Koninkrijk, voor de wet werd afgeschaft. Dat gebeurde in 1863, maar pas tien jaar later kwam er daadwerkelijk een einde aan.

 Veel aandacht

Vorig jaar was daar terecht veel aandacht voor. Op 1 juli 2023 maakte koning Willem-Alexander excuses bij de herdenkingsbijeenkomst, een toespraak die hij begon met de woorden: “Binnen der Stadt van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene slaven.”

Het afgelopen jaar hebben in Nederland mensen en instellingen, musea en organisaties naar hun eigen rol en verleden gekeken wat betreft slavernij. Ook de kerken. Museum Catharijneconvent in Utrecht richtte over dat thema een tentoonstelling in. Christendom en slavernij. Een Nederlands verhaal is een indringende en ontnuchterende expositie.

Slavernij is van alle tijden, werelddelen en culturen. In de Bijbel komt slavernij voor in zowel het Oude als in het Nieuwe Testament. De Grieks-Romeinse Oudheid en bijna elke andere samenleving uit de wereldgeschiedenis kende het fenomeen. Maar niet elke vorm van slavernij is precies hetzelfde.

Slavernij in de Oudheid – en dat geldt ook voor de bijbelse slavernij – was doorgaans tamelijk kleinschalig. Dit staat in contrast met de meer grootschalige slavenarbeid op plantages in de koloniën. Ook was deze koloniale slavernij sterk raciaal bepaald. Er werd in die periode gedacht dat Afrikanen van nature meer geschikt waren om als slaafgemaakten te werken.

De rol van de mondiale katholieke Kerk bij de slavernij is in geen enkel opzicht mooi; katholieken waren immers volop betrokken bij de handel in mensen. Denk daarbij aan katholieke landen als Portugal, Spanje en Frankrijk.

En het is pas in 1888 dat de sociale paus Leo XIII zich – volgens velen als eerste paus – volmondig uitsprak tegen de slavernij in zijn encycliek In Plurimis, op 5 mei van dat jaar verschenen. De boodschap dat slavernij “indruist tegen het leven zelf” heeft daarna nog vele malen geklonken in de Kerk, bijvoorbeeld tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie.

In het Nederlandse verhaal van de koloniale slavernij is de rol van katholieken beperkt en vooral individueel. In de periode van de zeventiende tot de negentiende eeuw was er in de noordelijke Nederlanden geen katholieke kerkorganisatie en katholieken konden niet openlijk hun geloof belijden. Er waren geen parochies met aandelen in plantages, maar wel individuele gelovigen, ook geestelijken, die slaafgemaakten bezaten.

De protestantse kerken en hun geestelijken waren meer betrokken bij de koloniale slavernij in de Republiek. De koopman en de dominee gingen hand in hand de wereld over. Nederlanders raakten letterlijk met de Bijbel in de hand betrokken bij slavernij.

Handelaren en predikanten voeren samen uit. Overzees kregen dominees vaak enkele slaafgemaakten ter beschikking en veel kerken vulden hun inkomsten aan door een plantage te beginnen. Families, die rijk werden door slavenhandel, doneerden flinke sommen geld aan de (protestantse) kerk.

Deze tentoonstelling over slavernij en het christendom laat de Nederlandse context van de koloniale, raciale slavernij van de zeventiende tot de negentiende eeuw heel goed zien. Wat er getoond wordt, is soms klein van formaat, maar het is ook geen geschiedenis om ‘groots’ over te doen.

Het is wel ons verhaal. Van ons land. En ook van onze kerken. De tentoonstelling in Utrecht verdient een bezoek om kennis te nemen van dit Nederlandse kerkelijke verhaal. Archiefstukken uit het verleden en kunstwerken van hedendaagse kunstenaren vertellen dit verhaal. Een verhaal dat je stil maakt en aan het denken mag zetten. Ook als kerkelijke gemeente of parochie.

Naast historische objecten is er in de tentoonstelling een belangrijke rol weggelegd voor hedendaagse kunst. Ook worden in de theatrale publieksbegeleiding door acteur Gustav Borreman in samenwerking met theatermaker Marielle van Sauers verschillende perspectieven uit het verleden en het heden vertolkt.

Daarnaast organiseert het museum een uitgebreid muziek- en lezingenprogramma en is Museum Catharijneconvent ook een maakplek voor een deel van het wandkleed uit het project ‘Draden van ons Nationale Slavernijverleden’, dat uiteindelijk zal worden opgenomen in de collectie van het Centraal Museum Utrecht.

De expositie Christendom en slavernij. Een Nederlands verhaal is nog tot en met 22 september te zien in Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38 in Utrecht. Meer informatie: catharijneconvent.nl.