Ja, kardinaal Marx heeft zijn ontslag ingediend bij de paus. Maar zelfs als dat aanvaard wordt, betekent dat niet dat hij van het kerkelijk toneel verdwenen zal zijn.

Over de katholieke Kerk schrijven is een taaie klus voor journalisten, zeker ook omdat we vaak gedwongen worden om spelbrekers te zijn. Wij moeten de media-feestvreugde bederven, zoals onlangs ook het geval was bij de sensationele ‘ontslagbrief’ van de Duitse kardinaal Reinhard Marx.

Een bisschop die zijn ontslag indient, is niets bijzonders. Marx’ geval haalde toch de media, en wel om drie redenen: Marx is een grote naam binnen de Kerk en een belangrijke vertrouweling van paus Franciscus. Hoewel de Duitse Kerk gebukt gaat onder zware misbruikschandalen, is Marx persoonlijk nergens van beschuldigd. Toch heeft hij zijn ontslag ingediend om “institutionele verantwoordelijkheid” te nemen voor het falen van de Kerk.

Drie misverstanden

Dat is zonder twijfel groot nieuws. Desondanks zijn er zeker drie misverstanden opgedoken in het kielzog van het nieuws, dat als een lopend vuurtje rondging. Dus bij dezen de verplichte realiteitstoets:

Ten eerste is Marx niet afgetreden, omdat bisschoppen in het katholieke systeem niet op eigen houtje mogen stoppen. Ze kunnen hun ontslag indienen bij de paus – op hun 75e zijn ze dat zelfs verplicht – maar het is aan de paus om dat al dan niet te aanvaarden.

Ten tweede hoeft Marx’ ontslagaanvraag niet te betekenen dat hij ook daadwerkelijk vertrekt. Nog los van het feit dat als dit aftreden enig effect heeft, het juist een boost voor Marx’ aandeel zou kunnen zijn, houden pausen bisschoppen vaak nog jaren na het indienen van hun ontslag op hun plek. De Wit-Russische kardinaal Kazimierz Świątek bleef bijvoorbeeld nog zestien jaar na het indienen van zijn ontslag doorwerken – tot zijn 91e maar liefst.

Ten slotte betekent een acceptatie van Marx’ verzoek tot aftreden alleen maar dat hij niet langer aartsbisschop van München en Freising is. Hij blijft kardinaal en hij behoudt al zijn Vaticaanse posities, zoals coördinator van de Raad voor de Economie en lid van de Raad van Kardinalen. Met andere woorden: aftreden betekent enkel dat Marx het in München niet langer voor het zeggen heeft.

Kardinaal Law

Het is belangrijk om hier helder over te zijn, want het aftreden van een bisschop is een bron van voortdurende verwarring en irritatie in veel media en de publieke discussie. Toen bijvoorbeeld kardinaal Bernard Law zijn ontslag indiende in 2003, middenin de misbruikcrisis in de Verenigde Staten, dachten veel Amerikanen dat hij voorgoed weg zou zijn, als een ontslagen sportcoach of topman van een bedrijf.

Toen ze beseften dat Law aartspriester van de Santa Maria Maggiore in Rome en volwaardig lid van de Congregatie voor de Bisschoppen bleef en daarnaast al zijn privileges als kardinaal behield, voelden ze zich verraden en trokken ze vaak de conclusie dat het Vaticaan ze in de maling had genomen.

In werkelijkheid betekende Laws terugtreden in het aartsbisdom Boston altijd precies dit. Veel hartzeer had voorkomen kunnen worden als dat van begin af aan duidelijk was geweest.

Marx als aanwinst

In Marx’ geval is de kans dat hij na zijn aftreden relevant blijft veel groter. Law werd in 2003 als een schadepost gezien door de heilige Johannes Paulus II, maar Marx geldt als een aanwinst voor Franciscus’ pontificaat. Dat blijkt uit het feit dat paus Franciscus tegen Marx heeft gezegd dat hij zijn ontslagbrief openbaar mocht maken, maar dat hij wel wil dat de kardinaal blijft werken tot hij een besluit genomen heeft.

Om te beginnen geldt Marx als ondersteuner van veel initiatieven die tekenend zijn voor paus Franciscus, zoals diens opening richting de heilige Communie voor gescheiden en hertrouwde gelovigen tijdens de gezinssynodes van 2014 en 2015. Net als de Weense kardinaal Schönborn wordt Marx beschouwd als een belangrijke westerse prelaat die intellectueel en politiek gewicht geeft aan de agenda van de paus.

Daarnaast werd Marx lange tijd beschouwd als kartrekker van de hervormingspogingen rondom de misbruikschandalen. Hij was de eerste sponsor van het kinderbeschermingscentrum van de Duitse jezuïet Hans Zollner, dat zich nu in de Gregoriaanse Universiteit van Rome bevindt en onlangs werd opgewaardeerd tot ‘Instituut voor Antropologie, Interdisciplinair Onderzoek naar Menselijke Waardigheid en Zorg’.

Loopbaan niet voorbij

De manier waarop Marx zijn ontslag heeft aangeboden, waarbij hij erop aandrong dat kerkelijke leiders niet alleen voor hun eigen gedrag verantwoordelijkheid nemen, maar ook voor bestuurlijke mislukkingen die ze geleid hebben, is een overduidelijke uitdrukking van de drang naar het afleggen van rekenschap die het hart van de hervormingspogingen vormt.

Het is heel goed mogelijk dat paus Franciscus Marx’ ontslag aanvaardt, omdat zijn aanvraag anders een politieke stunt lijkt in plaats van een oprechte gewetensdaad. In alle eerlijkheid ging Marx’ naam de afgelopen jaren geregeld over de tong wanneer er over belangrijke banen in het Vaticaan gesproken werd, dus ontslag van zijn verplichtingen in München zou die weg netjes vrijmaken.

Om een voorbeeld te noemen: afgelopen dinsdag vierde de Canadese kardinaal Marc Ouellet, prefect van de Congregatie voor de Bisschoppen, zijn 77e verjaardag, waarmee hij twee jaar voorbij de officiële pensioenleeftijd is. Marx is pas 67 en zou die rol daarom de komende tien jaar kunnen vervullen, waarbij hij zonder twijfel de benoeming van een wereldwijde generatie ‘Franciscusbisschoppen’ zou kunnen overzien.

Dat is slechts één mogelijkheid, maar de teneur van het verhaal is: ja, kardinaal Reinhard Marx heeft zijn ontslag aangeboden – nee, dat betekent niet dat zijn loopbaan voorbij is. Sterker nog, het belangrijkste hoofdstuk daarvan zou op het punt van aanbreken kunnen staan.