Paus Franciscus was een paus van paradoxen, die mensen kon verbinden én verdelen. Opvallend is hoeveel hij waarmaakte van de hooggespannen verwachtingen die er altijd leefden rond zijn pontificaat.

Hij was de paus die niemand verwachtte, maar waar iedereen op hoopte. Toen Jorge Mario Bergoglio op 13 maart 2013 op het balkon van het Sint-Pietersplein verscheen, vielen de stamelende commentatoren van de ene verbazing in de andere. Bergoglio: een naam die niet op de lijstjes van gedoodverfde kandidaten stond.

De allereerste Zuid-Amerikaan op die post. De allereerste jezuïet ook. Iemand die, als eerste in de volledige kerkgeschiedenis, ‘Franciscus’ als naam kiest. En bovendien een outsider, iemand die nog niet bij het meubilair van het Vaticaanse bestuursapparaat hoorde.

Wie was deze grote onbekende? Jorge Mario Bergoglio werd geboren op 17 december 1936 in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires, als oudste kind van Italiaanse migranten. Zijn carrière leek eerst een heel andere kant op te gaan: na afronding van het middelbaar technisch onderwijs werkte hij een tijdje als chemisch technicus bij een voedingsbedrijf.

Jezuïeten

Tot het priesterschap begon te roepen; hij koos voor het seminarie en trad in bij de jezuïetenorde. Op 13 december 1969 werd hij priester gewijd – waarmee hij overigens ook de eerste paus is die ná het Tweede Vaticaanse Concilie zijn priesterwijding ontving.

De scholingsfase bij de jezuïeten is notoir lang én breed. Ook Bergoglio bekwaamde zich op diverse terreinen alvorens hij zijn eeuwige geloften deed: filosofie, theologie, maar ook psychologie en literatuurwetenschappen.

In vele opzichten was Bergoglio een atypische jezuïet – al is het misschien ook weer typisch jezuïtisch om atypisch te zijn. Deze orde nam in de jaren zeventig van de vorige eeuw een progressieve afslag; met een sterke nadruk op sociale actie, openlijke affiniteit met de zeker in Latijns-Amerika zeer invloedrijke bevrijdingstheologie, die een mengelmoes van marxisme en katholicisme voorstond.

Uitgesproken conservatief

Bergoglio echter moest daar niets van weten. Al snel provinciaal overste geworden, gold hij indertijd als uitgesproken conservatief. Hij droeg als een van de weinige geestelijken nog consequent een priesterboord en soutane en hield de traditionele volksdevotie in ere. Hij zag het ook als zijn taak om medebroeders die neigden naar de bevrijdingstheologie in het gareel te houden.

Dat hij daar zeker niet alleen vrienden mee maakte, bleek wel toen hij net paus gekozen was. In de media doken toen wilde verhalen op over hoe hij in deze periode geheuld zou hebben met het Videla-regime. Overtuigende bewijzen daarvoor ontbraken echter.

Een leven in beeld: blader hier door de tijdlijn van Franciscus’ leven:

Vooral berucht was de kwestie van twee Argentijnse mede-jezuïeten die in 1976 werden gekidnapt en gemarteld door de militaire dictatuur. Kwade tongen beweerden dat pater Bergoglio hiervoor verantwoordelijk was. Dit is echter nooit bewezen, en de twee jezuïeten zelf hebben het later met klem tegengesproken. Maar het lijkt wel gerechtvaardigd om te concluderen dat hij weinig had gedaan om deze twee ordegenoten te beschermen.

‘Jong en onervaren’

Zeker is dat hij destijds geen uitgesproken stem was tegen het Videla-regime en de ‘vuile oorlog’ die gaande was tussen 1976 en 1983. Waar hij mensen hielp, verkoos hij de weg van de stille diplomatie, achter de schermen. In latere interviews heeft hij laten doorschemeren met spijt terug te kijken op deze episode uit zijn leven. Hij was “jong en onervaren”, zei hij er zelf over. “Autoritair” ook, een verwijt dat hem zou blijven achtervolgen; “ik nam te snel beslissingen”.

Hij bleef provinciaal overste tot 1979. In de jaren die volgden verdween hij wat meer op de achtergrond, hij trok zich wat terug in de stilte van de studiezalen. Hij was rector van het jezuïetenseminarie van San Miguel, en trok vervolgens naar Europa, naar Ierland en Duitsland. Hij liep er wat met de ziel onder de arm; een proefschrift dat hij hoopte te schrijven over de Duits-Italiaanse filosoof Romano Guardini raakte nooit af.

Eenmaal terug in eigen land zou hij zijn kerkelijke carrière weer krachtig hernemen. Ook dat is overigens atypisch voor jezuïeten, die nu net liever geen bisschopsambten bekleden. Bergoglio echter werd in de jaren negentig eerst hulpbisschop en later aartsbisschop van Buenos Aires. In 2001 werd hij door paus Johannes Paulus II tot kardinaal gecreëerd.

In zijn element

In die functies was hij beduidend beter in zijn element. Iets van zijn latere imago als paus werd zichtbaar; de toegankelijke en ‘volkse’ kerkleider die met het openbaar vervoer naar z’n werk ging en zelf soep schepte in de gaarkeukens voor de armen.

En hij werd ook uitgesprokener; hij bekritiseerde openlijk de opeenvolgende Argentijnse regeringen om beleid dat de armen schaadde. Het appel dat hij deed was behalve sociaal overigens ook consequent conservatief; met de presidenten Néstor Kirchner en later diens vrouw Cristina Kirchner kreeg hij het bijvoorbeeld aan de stok vanwege hun inzet voor het legaliseren van het homohuwelijk.

Maar dat alles speelde zich af in een – naar Europese begrippen – ver afgelegen land op een ver afgelegen continent. Vrijwel niemand hier kende de naam Bergoglio, niemand kende zijn gezicht. Zelfs zijn ordegenoten in deze contreien waren verrast toen hij in 2013 op het balkon van het Sint-Pietersplein verscheen; ook zij kenden hem niet. Naar verluidt bezocht hij ooit de jezuïetencommuniteit in Amsterdam. Zijn naam komt voor in het gastenboek, maar geen jezuïet daar kon zich zijn bezoek herinneren.

Verwachtingen

In zekere zin was hij dus een onbeschreven blad toen hij aantrad als paus. Een blad waarop ieder ook naar believen de eigen verwachtingen kon neerpennen. Een wat modernere paus wilden we, en graag ook meer een ‘man van het volk’, iemand van buitenaf die de vastgeroeste machinekamer van de wereldkerk weer aan de praat kon krijgen, iemand die de zwarte bladzijde van alle misbruikschandalen eindelijk om kon slaan. Geen menselijke, feilbare paus, maar een superheld; zo werd hij ook afgebeeld op beroemd geworden graffiti op Romeinse muren.

Iemand op wie zulke hooggespannen verwachtingen worden geprojecteerd, zo zou je denken, kan alleen maar teleurstellen. En natuurlijk klonken er ook teleurgestelde geluiden; wie een progressieve wending verwacht had, vond het allemaal te langzaam gaan, terwijl voor menig conservatieve katholiek deze paus niet zelden te snel ging. Natuurlijk klonk er ook kritiek. Soms gemakzuchtige en onbarmhartige kritiek, maar niet zelden ook terechte kritiek. Want hij was toch echt een mens en geen superheld.

Maar eigenlijk is het verrassende aan het pontificaat van Franciscus nu net dat hij grosso modo wel degelijk aan de hooggespannen verwachtingen voldeed. Hij gaf de door schandalen geplaagde katholieke Kerk eindelijk weer eens wat positieve PR, zeker in de eerste drie wittebroodsjaren van zijn pontificaat.

Actuele debatten

Hij zorgde ervoor dat de stem van de katholieke Kerk weer gehoord werd in actuele debatten. En niet alleen bij de geijkte thema’s als seksuele en medische ethiek, maar juist ook bij de grote maatschappelijke thema’s van onze tijd: klimaatverandering, de vluchtelingencrisis, armoedeproblematiek, oorlog en vrede. Hij predikte consequent voor een inclusieve, verwelkomende Kerk, die de pastorale realiteit boven de regels plaatste – zonder evenwel aan die regels an sich te tornen.

Ook op kerkpolitiek gebied sloeg hij spijkers met koppen. Het conclaaf dat hem koos wilde een daadkrachtige paus die het stroeve bestuursapparaat van de Kerk wist open te wrikken, en dat kregen ze met Franciscus. Hij reorganiseerde de Romeinse Curie grondig, vernieuwde de constituties. Daarin voerde hij een fundamentele wijziging door: kerkelijke macht binnen de Curie zou niet meer aan wijding maar aan het doopsel worden gekoppeld. Met andere woorden: ook mensen zonder priester- of bisschopswijding – leken, mannen en vrouwen – moeten hoge bestuurlijke functies kunnen bekleden in de Kerk.

Ook de schandvlek van het seksueel misbruik door geestelijken pakte hij voortvarend aan. Too little, too late, zeggen kritische stemmen, maar toch: hij voerde een zerotolerancebeleid in, organiseerde een Vaticaanse misbruiktop, sprak met talloze slachtoffers, maakte herhaaldelijk in krachtige bewoording excuses.

Bisschoppensynode

Vlak voor hij paus werd, waren er ook sommigen die hardop droomden van een Derde Vaticaans Concilie; een nieuwe kerkelijke wereldvergadering om de missie van de Kerk te actualiseren. Ook die dromers kregen in zekere zin gelijk. Weliswaar riep de paus geen concilie bijeen, maar wel een wereldwijde, meerjarige bisschoppensynode in de geest van Vaticanum II, die ook precies ging over de actualisering van de kerkelijke missie.

Hoe kan iedereen zijn of haar plek krijgen in die missie, zich welkom voelen, en gezonden om het Evangelie te verkondigen en te leven? Heel wezenlijke vragen, waarbij voor het eerst niet enkel bisschoppen, maar ook andere geestelijken, religieuzen en gewone gelovigen mochten aanschuiven én stemrecht kregen.

De vraag aan het einde van een pontificaat luidt altijd: wat zal er beklijven? En op dit moment kan geen mens dat geloofwaardig beantwoorden. Zeker in het trage kerkelijke klokwerk, dat telt in eeuwen en niet in seconden, duurt het vaak heel lang voordat de betekenis van een enkeling op waarde geschat kan worden.

Natuurlijk, veel hangt af van zijn opvolger, en van zijn opvolgers opvolger. Maar een paar dingen heeft Franciscus toch in gang gezet, die niet zomaar ongedaan gemaakt kunnen worden. Hij verrijkte en verdiepte de katholieke sociale leer blijvend met nieuwe vergezichten in veelgelezen encyclieken, die tot de canon zullen blijven behoren, zelfs al kiest een volgende paus onvermijdelijk weer andere accenten.

Geschiedenis

En de synodale geest is ook echt uit de fles. ‘Synodaliteit’ kan een kerkelijk modewoord blijken dat weer wegebt, maar voor de onderliggende herbezinning op de missie en structuur van de katholieke Kerk in de eenentwintigste eeuw geldt dat zeer zeker niet.

Paus Franciscus: een paus vol paradoxen, een paus die mensen kon verbinden én verdelen. En daarmee hoe dan ook geschiedenis schreef, zoveel is wel zeker.