De conflicten in Amsterdam rondom antisemitisme van deze maand brachten me terug bij een vraag waar ik al langer mee rondloop: de katholieke Kerk als dé oorzaak van het antisemitisme, is dat zo?
Hiermee wilde ik deze column openen, om dan te betogen dat het antwoord is van niet. Ik had boeken klaargelegd van de Amerikaanse historicus Rodney Stark en van de Franse filosoof Jean-Luc Nancy.
Stark betoogt in Bearing False Witness – een reactie op antikatholieke geschiedschrijving – dat de Kerk niet de oorzaak is van antisemitisme. In het oude Rome bestond dat immers al. Tal van schrijvers uiten zich daar negatief over de Joden in het Rijk, koppig en vasthoudend aan hun eigen God.
Dat antisemitisme ontstaat doordat de Joden Jezus gekruisigd zouden hebben, klopt dus niet volgens Stark. Het heeft met iets anders te maken. Dan wilde ik Nancy aanhalen, die stelt dat Hitler de Joden wilde uitmoorden omdat zij, door aan hun eigen God vast te houden, een bedreiging waren voor de eenheid van het Duizendjarige Rijk.
Met Stark in de hand zou ik dan graag laten zien hoe er van 500 tot 1000, toen de Kerk zeker was van haar hegemonie en de islam nog niet oprukte, een vreedzame co-existentie bestond. En als het vanaf het jaar 1000 wel misgaat, komt dat vooral door de burgerlijke heersers. De Kerk probeerde Joden vaak juist te beschermen.
Zonder zonden was de Kerk zeker niet, maar ze was noch de oorzaak van antisemitisme, noch de (enige) reden van gewelddadige uitbarstingen in de middeleeuwen. Zo heb ik het de afgelopen jaren gezien. Het kwam me ook goed uit: de Moederkerk is me immers dierbaar, dus antisemitisme is een smet op haar blazoen die ik liever niet wil zien. Lastig is het dan om kritisch te blijven op je bron.
Van nature zijn we geneigd om de bronnen die iets zeggen dat we niet willen horen, beter te onderzoeken. Een onvolkomenheid in zo’n bron wordt verabsoluteerd. Een onvolkomenheid in de bron die we willen horen, wordt juist intellectueel gecontextualiseerd.
“De Moederkerk is me dierbaar, dus antisemitisme is een smet op haar blazoen die ik liever niet wil zien”
Tweet dit!
Maar nu ik deze boeken na lange tijd weer ter hand neem, valt me de eenzijdigheid ervan op. In Starks strijd tegen antikatholieke geschiedschrijving, die te waarderen valt én van belang is, slaat hij door.
Een voorbeeld? Toen een graaf tijdens de kruistochten besloot dat je wel de islamitische vijand ver weg kon doden, maar dat de grotere vijanden – de Joden – zich dichterbij bevonden, joeg hij hen op om hen te doden. Een bisschop in Mainz was het daar niet mee eens en beschermde de Joden.
Mooi verhaal. Wat Stark er echter niet bij zegt: die bisschop deed dat voor vierhonderd zilverstukken. Wat de andere bron er weer niet bij zegt: er zijn ook gevallen waarin de bisschop dat niet voor geld deed, maar omdat het vanuit de Kerk daadwerkelijk doctrine was om Joden te beschermen.
Hoe weet ik dan wat ik van Stark wel voor waar kan aannemen? De conclusie van deze column, weinig opzienbarend, is dus: ik weet het gewoonweg niet. Het enige dat ik wél weet, is dat de relatie tussen Kerk en antisemitisme aanzienlijk complexer is dan dat het dóór de Kerk zou komen. Meer weet ik niet. Weinig spannend, wel waarheidsgetrouw; dat is al heel wat in onze tijd.
Peter van Duyvenvoorde is schrijver en filosoof. Elke drie weken schrijft hij een column in Katholiek Nieuwsblad.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
