Lezen, luisteren, proeven en ruiken: de late middeleeuwers beleefden hun geloof met alle zintuigen. Het Rijksmuseum Twenthe laat bezoekers van de tentoonstelling Zien & Geloven ervaren hoe breed en rijk die zintuiglijke geloofscultuur was.
In lichtgetemperde ruimtes en met psalmen op de achtergrond waan je je in deze bijzonder mooie tentoonstelling werkelijk in een andere wereld. Schilderijen, gebedenboeken, heiligenbeelden, rozenkransen en reliekhouders, en zwart-witbeelden uit vroegere tijden brengen je in een andere sfeer.
De expositie Zien & Geloven licht zeven zintuiglijke aspecten uit: proeven, horen, ruiken, voelen, zien, lezen en bewegen. Talrijke eeuwenoude objecten vertellen hoe de zintuigen van de laatmiddeleeuwse gelovige mens geprikkeld werden. Naast schilderijen en beeldhouwwerken uit de vijftiende en zestiende eeuw zijn binnen de tentoonstelling ook veel religieuze gebruiksvoorwerpen te vinden.
Het wordt al snel duidelijk dat de Kerk en het katholieke geloof in de middeleeuwen bijgedragen hebben aan de verdere ontwikkeling van de mens. Lezen en bidden werden sterk aangemoedigd om zo nader tot God te komen, maar ook om praktisch verder te komen in de samenleving.
De vraag naar perkament voor het maken van onder andere gebedenboeken groeide dan ook gestaag. Maar ook heilige figuren werden met boeken afgebeeld, om mensen zo aan te sporen zelf te gaan lezen. Boeken werden intensief gebruikt, waardoor ze snel sleten, maar waren ook kostbaar bezit. Om die reden werden ze ook wel vastgeketend.
Veel heiligen maakten reizen die later de basis vormden voor pelgrimstochten. De heilige Christoffel, gaandeweg de beschermheilige van de reizigers, ontbreekt in deze tentoonstelling dan ook niet. Het verzamelen van insignes, tastbare herinneringen aan een bedevaart, werd een begrip, hoewel ook veel mensen ze in een rivier of waterput gooiden. Daar komt ook het hedendaagse gebruik vandaan om muntjes in een fontein te gooien en een wens te doen.
“Talrijke eeuwenoude objecten vertellen hoe de zintuigen van de laatmiddeleeuwse gelovige mens geprikkeld werden”
Tweet dit!
Voor wie in die tijd niet letterlijk op bedevaart kon, waren er spirituele pelgrimages mogelijk. Er is een prachtig schilderij te bewonderen, De kruisiging van Jacob Cornelisz van Oostsanen (1470-1533), waarin de diverse gebeurtenissen uit het passieverhaal staan afgebeeld. Het prikkelt de verbeelding als je ernaar kijkt en je bent geestelijk echt een pelgrimstocht aan het maken.
Rechts onderin valt de vrouw met de doek met daarop een afbeelding van Jezus’ gezicht op. Toen deze vrouw, Veronica genaamd, tijdens de kruisweg het gezicht van Christus depte, bleef een afdruk van zijn gezicht op haar sluier achter. Deze afbeelding werd vaak ingevoegd in gebedenboeken en op een opvallende manier bekrast. De schilfers werden als vervanging van het lichaam van Christus soms opgegeten, omdat men dacht dat je daarvan kon genezen.
Het alledaagse leven in de late middeleeuwen was gevuld met geluiden: het roepen op de markt, de trompetters die de komst van belangrijke gasten aankondigden, het luiden van de kerkklokken. Daarnaast klonken, met als leidraad bijzondere koorboeken voor priesters en kloosterlingen, in kerken en kapellen mooie gezangen. De altaarbellen werden gerinkeld bij de opheffing van het brood en de wijn, wat overigens nog steeds gebeurd in een Mis.
Kindeke wiegen is mij bekend als traditie op Eerste Kerstdag voor de allerjongste kinderen, om op een ongedwongen manier kennis te maken met het kerstverhaal. Maar in de middeleeuwen werd in zusterkloosters en in parochiekerken een kerstwieg met een Jezuspopje meegenomen naar de kerstnachtmis. Als de priester het wiegje op het altaar begon te wiegen en een religieus wiegelied zong, deden de parochianen dat ook met hun meegebrachte wiegjes.
De kerk was dan gevuld met gezang en geklingel van de belletjes en druiventrosjes aan de kerstwiegjes. De klingelende klokjes stelden de ‘zilveren’ stemmen van de engelen voor die bij de geboorte van Christus aanwezig waren. In deze tentoonstelling zijn een houten wiegje en een verguld zilver wiegje te bewonderen.
Deze tentoonstelling lijkt in eerste instantie een weergave van een lang vervlogen tijd – de teksten staan ook in de verleden tijd vermeld. Maar heel veel van wat er te zien en te ervaren is, is gelukkig ook vandaag actueel in een kerk en in een katholieke Mis. Dat maakt het meer dan ooit de moeite waard om in de Veertigdagentijd en in de Goede Week, met Pasen als kerkelijk hoogtepunt, een Mis te gaan meevieren. Je waant je rijk – nee, beter: je bent rijk.
De tentoonstelling ‘Zien & Geloven. Zintuigelijke ervaring in de late middeleeuwen’ is tot en met 4 mei 2025 te zien in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Meer informatie: rijksmuseumtwenthe.nl.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
