Psychoanalyse en mystiek: twee domeinen die op zich een stevige brok vormen. Wat moet dat geven als ze vermengd worden? Prof. dr. Herman Westerink neemt ons honderd jaar mee terug, om op de psychoanalytische sofa de mystiek onder de loep te nemen.
Die komt echter slechts vaag in beeld, en dan nogal eng, als een soort melancholische vlaag, geperst uit een klem van calvinistische gestrengheid. Daar had Freud inderdaad een kluif aan, en daar vinden zijn analyses en kritiek op dominante vaders en godsdienstige angst- en schuldgevoelens voor een stuk hun recht. Maar wat nu is pathologie, wat normaal?
De auteur lijkt mystiek eerst uit de dwangbuis van de neurose te willen redden. Los van ‘autoritair leergezag’, scholastieke denksystemen en dogma’s, aldus verschillende denkers, komt er toch een “oceanisch gevoel van verbondenheid met het geheel” bovendrijven dat niet zomaar als een hysterische reactie of een gevoel van troost doorgeprikt kan worden.
Lust & onbehagen wordt een tocht aan de hand van psychoanalitici en filosofen als Lacan, De Certau en Foucault, en zoekt een mens die zich vanuit een persoonlijke ingesteldheid naar boven richt, in plaats vanuit dwang, drift, cultuur of onbehagen. De auteur wil de complexiteit van mystiek onderkennen, tegenover smalle, eenzijdige of functionele analyses. Toch ontkomt hij er zelf niet aan. Hij eindigt opnieuw bij Freud en definieert religie als een sublimatie van drift “in niet-seksuele activiteiten waaraan lust kan worden beleefd”.
Het boekje is een bundeling van inzichten geworden die de psychoanalyse biedt over religie; academisch, maar nog net leesbaar. Tegenover de voelbare afkeer van ascese, gezag en dogma, alsof die mystiek in de weg zouden staan, rijst de vraag of die niet eerder uitdrukking zijn van en weg tot de mystieke relatie met God.
Bovendien probeert Westerink doorheen een verduisterend discours iets van mystiek te redden als een onvatbaar en onbereikbaar iets. Daardoor veronachtzaamt hij de positieve invulling en lichtende vervulling van mystiek: God die de mens bemint. Dat zeggen toch de mystici zelf, evenals de Bijbel, die echter nergens aan het woord komen. Maar een definitie van mystiek zonder liefde en zonder God?
Is psychologie dan wel het kader om spiritualiteit te analyseren, of vormt spiritualiteit beter zelf het kader voor de psychologie? Het antwoord op die vraag zal voor een groot deel de waardering voor het boekje bepalen.
Herman Westerink, Lust & onbehagen. Uitg. Sjibbolet, 72 pp., pb., € 11,50, ISBN 978 94 9111 037 5
