Tijdens de algemene audiëntie van 23 februari sprak paus Franciscus over de waarde en het nut van de ouderdom.

Beste broeders en zusters, goedemorgen!

We hebben de catecheses over de heilige Jozef afgerond. Vandaag beginnen we met een reeks catecheses waarbij in het Woord van God gezocht wordt naar inspiratie over de zin en de waarde van de ouderdom. We reflecteren op de ouderdom.

Een last

Al een aantal decennia gaat deze levensfase over een waar ‘nieuw volk’, namelijk de ouderen. Nooit eerder in de menselijke geschiedenis waren er zo veel ouderen. Nooit eerder waren we zo talrijk als nu en nooit eerder was er zo’n groot risico om afgedankt te worden als nu.

Ouderen worden vaak beschouwd als een last. In de dramatische eerste fase van de pandemie waren het de ouderen die de hoogste prijs betaalden. Zij waren al het zwakste en meest verwaarloosde deel van de samenleving: we keken al niet veel naar hen om tijdens hun leven en zag hen zelfs niet sterven.

Ik vond een handvest over de rechten van ouderen en de plichten van de gemeenschap jegens hen. Het is opgesteld door regeringen, niet door de Kerk, en is dus een seculier stuk. Het is en interessant te weten dat ouderen rechten hebben. En het is goed om dit document te lezen.

Verbond tussen de generaties

Samen met migratie is ouderdom een van de dringendste problemen waar de menselijke familie op dit moment mee wordt geconfronteerd. Het gaat niet alleen om veranderingen in het aantal ouderen; het gaat om de eenheid tussen de verschillende levensfasen, dat wil zeggen om het waarderen en begrijpen van het menselijk leven in zijn totaliteit.

We kunnen ons afvragen: is er sprake van vriendschap, van een verbond tussen de verschillende generaties, of overheersen afzondering en afzijdigheid?

Demografische winter

Wij leven allemaal in een tijd waarin kinderen, jongeren, volwassenen en bejaarden naast elkaar bestaan. Maar de verhouding tussen die groepen is veranderd: een lang leven is voor velen weggelegd en in grote delen van de wereld wordt de jeugd in kleine stukjes opgehakt.

We hebben het ook gehad over de demografische winter: een onevenwichtigheid die vele gevolgen heeft. De dominante cultuur heeft als enig model de jongvolwassene, dat wil zeggen een individu dat selfmade is en altijd jong blijft.

Maar klopt het wel dat de jeugd de volle zin van het leven omvat, terwijl de ouderdom slechts de leegte en het verlies ervan vertegenwoordigt? Is dat waar? Omvat alleen de jeugd de volle zin van het leven, en is de ouderdom het verlies van het leven?

De verheerlijking van de jeugd als de enige leeftijd die het waard is het menselijk ideaal te belichamen, en daaraan gekoppeld de minachting voor de ouderdom die wordt gezien als broos, als verval of als invaliditeit, was dominant in het totalitarisme van de twintigste eeuw. Zijn we dit vergeten?

Nut van een lang leven

De verlenging van het leven heeft een structurele invloed op mensen, gezinnen en samenlevingen. Maar wij moeten ons afvragen: zien wij nog de geestelijke kwaliteit en het nut voor de gemeenschap van zo’n lang leven? Moeten ouderen zich soms verontschuldigen voor hun hardnekkige doorleven ten koste van anderen? Of kunnen wij hen eren om de meerwaarde die zij voor ieders leven hebben?

Als we praten over de zin van het leven – juist in de zogenaamd ‘ontwikkelde’ culturen – hebben we het nauwelijks over ouderdom. Waarom is dat? Omdat de ouderdom wordt beschouwd als een fase die niets speciaals meer te bieden heeft, noch zin heeft. Bovendien worden mensen niet aangemoedigd om ouderen op te zoeken en wordt de gemeenschap niet opgevoed om ze te erkennen.

Wegwerpmateriaal

Kortom, voor een leeftijdsgroep die een groot deel van de samenleving uitmaakt en een fase die een derde van het hele leven bestrijkt, is er soms wel hulpverlening, maar geen levensprojecten. Wel bijstand, maar geen projecten om het leven ten volle te beleven. Dat komt door een gebrek aan ideeën, verbeelding en creativiteit. Daarachter gaat de gedachte schuil dat ouderen wegwerpmateriaal zijn: in de huidige wegwerpcultuur worden ouderen beschouwd als afval.

De jeugd is mooi, maar de eeuwige jeugd is een uitermate gevaarlijke waanvoorstelling. Oud zijn is net zo belangrijk en mooi als jong zijn. Laten we dit onthouden. De alliantie tussen de generaties, die de mensheid alle levensfases teruggeeft, is verloren gegaan en wij moeten dat geschenk terughalen. Het moet teruggevonden worden, in deze cultuur van verspilling en van productiviteit.

Dromen en visioenen

Het Woord van God heeft veel te zeggen over dit verbond tussen oud en jong. Zojuist hoorden wij de profetie van Joël: “Uw grijsaards zullen dromen zien, uw jonge mannen visioenen krijgen” (3,1). Deze profetie kan als volgt worden uitgelegd: wanneer ouderen zich tegen de Geest verzetten en hun dromen achterlaten in het verleden, zien jongeren niet meer wat er moet gebeuren om de toekomst te ontsluiten.

Wanneer daarentegen de ouderen hun dromen kenbaar maken, zien de jongeren duidelijk wat hun te doen staat. Maar wanneer jongeren geen vragen meer stellen over de dromen van ouderen en zich blindstaren op visioenen die niet verder reiken dan hun neus lang is, zullen ze moeite hebben hun heden en hun toekomst te vormen.

Als grootouders terugvallen op hun melancholische gedachten, zullen de jongeren nog meer op hun smartphones kijken. Het scherm blijft misschien wel aan, maar hun leven zal voortijdig uitdoven. Is het ernstigste effect van de pandemie niet juist het verlies van de jeugd?

Ouderen beschikken over de ervaringen van het reeds geleefde leven die zij te allen tijde kunnen aanspreken. Gaan zij toekijken hoe jongeren hun visie verliezen, of gaan ze samen op om hun dromen weer aan te wakkeren? Wat doen de jongeren met de dromen van de ouderen?

De wijsheid van de lange reis die de oudere maakt naar het einde van het leven moet gezien worden als een blik op de zin van het leven, en niet als zijn trage overleven. Als we de ouderdom niet de waardigheid van een menswaardig leven teruggeven, is die fase gedoemd tot een moedeloosheid die iedereen berooft van liefde.

Een geschenk voor alle leeftijden

Deze uitdaging van de mensheid en van de beschaving vereist onze inzet en Gods hulp. Laten we de Heilige Geest om hulp vragen. Met deze catecheses over de ouderdom zou ik iedereen willen aanmoedigen zijn gedachten en genegenheid te investeren in de gaven die de ouderdom met zich meebrengt en in de andere fases van het leven.

Ouderdom is een geschenk voor alle leeftijden. Het is een geschenk van rijpheid, van wijsheid. Het Woord van God zal ons helpen de betekenis en de waarde van de ouderdom te onderscheiden; moge de Heilige Geest ons ook de dromen en visioenen schenken die wij nodig hebben.

Wijsheid overdragen

En ik zou willen benadrukken, zoals we hoorden in de profetie van Joël aan het begin, dat het niet alleen belangrijk is dat de ouderen de wijsheid, de doorleefde geschiedenis, die zij bezitten een plek geven, maar ook dat er een gesprek op gang komt, dat zij praten met de jongeren. De jongeren moeten met de ouderen praten, en de ouderen met de jongeren. En deze brug zal de overdracht van wijsheid vormen voor de mensheid.

Ik hoop dat deze overwegingen voor ons allemaal nuttig kunnen zijn, om wat de profeet Joël heeft gezegd uit te dragen: dat in de dialoog tussen jong en oud, de ouderen hun dromen kunnen doorgeven en dat de jongeren die kunnen ontvangen en verder kunnen dragen.

De wortels van een boom

Laten we niet vergeten dat de ouderen zowel in een familie als in de samenleving als de wortels van een boom zijn: zij dragen de hele geschiedenis, terwijl de jongeren zijn als de bloemen en vruchten. Als het sap niet uit de wortels komt, zullen de bloemen en vruchten nooit opkomen.

Laten we niet vergeten wat een dichter al zo vaak heeft gezegd: “Alles wat de boom heeft dat bloeit, komt voort uit wat hij heeft begraven” (Francisco Luis Bernárdez). Al het moois dat een samenleving heeft, hangt samen met de wortels van de ouderen. Daarom wil ik in deze catecheses de figuur van de oudere belichten, zodat goed begrepen wordt dat de oudere geen afval is, maar een zegen voor de samenleving. (Vertaling Susanne Kurstjens)