Wie het wetenschappelijk wereldbeeld serieus neemt, is gehouden aan de gedachte dat elke gebeurtenis een natuurwetmatige oorzaak heeft. Ook menselijke handelingen ontkomen niet aan deze keten van oorzaken en gevolgen. Vrije wil bestaat dus niet.
Toch gaan we er voetstoots vanuit dat iemand verantwoordelijk is voor wat hij doet. Als iemand iets doet dat we niet in de haak vinden dan is onze spontane reactie er een van verontwaardiging.
De Britse filosoof Peter Strawson noemde zulke reacties ‘reactieve attitudes’. Deze notie vormt de basis van het boek van Gerbert Faure, Vrije wil, moraal en het geslaagde leven. Faure stelt, met Strawson, dat het voor ons morele leven niet uitmaakt of de wil vrij is of niet, zolang de reactieve attitudes maar kunnen functioneren.
We kunnen menselijke handelingen weliswaar van een afstand beschouwen als de gevolgen van een bepaalde oorzakelijke keten (Strawson spreekt dan van ‘objectieve attitudes), maar als we dat doen plaatsen we die handeling buiten de morele orde. Daarmee doen we, aldus Faure, geen recht aan de waardigheid van het slachtoffer van een misdrijf.
Na dit begin argumenteert Faure dat het begrip ‘vrije wil’ zoals dat in de filosofie gebruikt wordt onhoudbaar is en dat het een begrip is dat typisch is voor de christelijke moraal in tegenstelling tot de antieke moraal. De onhoudbaarheid van de notie van de vrije wil berust er volgens Faure op dat “het onmogelijk [is] vanuit een oprechte waardering voor de moraal te kiezen voor het immorele”.
Deze stelling is cruciaal voor Faure’s betoog. Ze gaat echter rechtstreeks in tegen de christelijke traditie waar hij zich anderzijds op beroept: het kwade kunnen doen, vooronderstelt nu juist precies moreel inzicht, weten wat het goede is, en daarom het tegenovergestelde doen.
Neem de sadist die heel goed weet dat wat hij doet. pijn veroorzaakt, daarom doet hij echter juist wat hij doet. De moraal vooronderstelt wilsvrijheid. Wie daar niet in gelooft, moet de moraal voor een illusie met hoogstens psychische noodzakelijkheid houden.
Gerbert Faure, Vrije wil, moraal en het geslaagde leven. Uitg. Vantilt, 160 pp., pb., € 19,95, ISBN 978 94 60043 27 7
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
