Is de van misbruik beschuldigde grondlegger van de internationale Schönstatt-beweging gerehabiliteerd door het Vaticaan of niet? Een onlangs ontdekte correspondentie met de toenmalige kardinaal Joseph Ratzinger, doet het debat opnieuw oplaaien – maar geeft nog altijd geen uitsluitsel.

Toen in maart de Vaticaanse archieven van paus Pius XII open gingen voor onderzoek, ging de internationale aandacht vooral uit naar de vraag hoe ‘goed’ of ‘fout’ deze oorlogspaus nu eigenlijk was.

Maar de Duitse kerkhistorica Alexandra von Teuffenbach dook om een heel andere reden het archief in. Zij wilde de waarheid boven tafel krijgen over pater Josef Kentenich (1885-1968), die in 1914 de internationale Apostolische Beweging van Schönstatt oprichtte.

Niet onomstreden

Voor de leden van die nog altijd actieve missionaire beweging is pater Kentenich letterlijk en figuurlijk een halve heilige: sinds 1975 loopt er een zaligverklaringsproces voor hem. Maar hij is niet onomstreden: want waarom leefde Kentenich, na een reprimande van het Vaticaan, tussen 1951 en 1965 in ballingschap in de VS?

Oppervlakkig bezien lijkt het een simpele kerkpolitieke kwestie: Schönstatt begon als een vernieuwingsbeweging, met indertijd heel moderne en vooruitstrevende ideeën, door het kerkelijk gezag met argusogen bekeken. Rond het Tweede Vaticaanse Concilie vonden die ideeën echter bredere ingang in de Kerk, en toen werd de beweging weer in genade omarmd.

Machtsmisbruik en seksueel misbruik

Von Teuffenbach vond in het archief echter bewijs dat er wel degelijk meer aan de hand was: Kentenich werd beschuldigd van systematisch machtsmisbruik en het seksueel misbruik van een religieuze zuster. Dat viel op te maken uit de verslagen van de Nederlandse jezuïet Sebastiaan Tromp, die als ‘apostolisch visitator’ door het Vaticaan naar Schönstatt was gestuurd begin jaren 50. Von Teuffenbach roemt Tromp en de Romeinse Curie van die tijd om hun eerlijke en grondige onderzoek.

Tromp rapporteerde in Schönstatt “een situatie van volledige onderwerping van de zusters”, toegedekt door “een soort familiestructuur” binnen de beweging, aldus Von Teuffenbach. Volgens de kerkhistorica had de grondlegger een “absolute macht”, en genoot hij een haast onbeperkte vaderlijke autoriteit. “Zozeer zelfs dat het in veel uitdrukkingen en gebeden niet duidelijk is of deze tot God de Vader of tot de stichter zelf zijn gericht.”

Schönstatt weerspreekt de beschuldigingen

Von Teuffenbach publiceerde haar bevindingen begin juli in de Duitse krant Die Tagespost. De Schönstatt-beweging zelf reageerde fel op de aantijgingen. Volgens de huidige voorman van de gemeenschap, pater Juan Pablo Catoggio, zijn alle beschuldigingen tegen Kentenich reeds tijdens zijn 14 jaar durende ballingschap uitvoerig onderzocht én weerlegd. Vervolgens zijn de beschuldigingen opnieuw onderzocht voor de zaligverklaring.

“Als er enige twijfel was geweest over zijn morele integriteit, zou de ballingschap niet zijn beëindigd en zou het Vaticaan de opening van de zaligverklaring niet hebben toegestaan”, aldus Catoggio.

Geen bewijs voor rehabilitatie

De vraag is echter: is Kentenich echt gerehabiliteerd door het Vaticaan? Ja, zeggen degenen die het voor hem opnemen, en wel in 1965, door paus Paulus VI, waarna de pater uit zijn Amerikaanse ballingschap kon terugkeren naar Duitsland.

Kerkhistorica Von Teuffenbach plaatst echter vraagtekens bij deze bewering. Zij zegt dat zij geen nietigverklaring van de veroordeling in de Vaticaanse archieven heeft gevonden, noch een document waaruit de rehabilitatie van de pater zou blijken.

Briefwisseling met Ratzinger

En nu is er dus een correspondentie van recenter datum opgedoken, die enig nieuw licht op de kwestie werpt. Het betreft een briefwisseling uit de jaren 80 tussen de toenmalige Schönstatt-president, kardinaal Javier Errazuriz, en het toenmalige hoofd van de Romeinse Congregatie voor de Geloofsleer, kardinaal Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI.

In een brief gedateerd op 11 juli 1983, stelt Errazuriz dat het Vaticaan in oktober 1965 een besluit had genomen waardoor de oprichter van Schönstatt naar Duitsland kon terugkeren.

Geen helder antwoord

Ratzinger antwoordde op 15 november 1983. Zijn brief ging voornamelijk over de ontwikkeling van de Schönstatt-beweging en vermeldde nauwelijks de oprichter. Ratzinger schreef dat de stappen die Rome destijds had genomen tegen Kentenich en zijn gedwongen ballingschap bedoeld waren “om de religieuze ideeën van pater Kentenich te beschermen, ze toe te passen op het geestelijke welzijn van de Kerk en om de beweging als geheel en de individuele leden te beschermen tegen mogelijke gevaren.”

Ratzinger ging echter met geen woord in op de vraag of het Vaticaan in oktober 1965 inderdaad had besloten Kentenich te rehabiliteren. Het blijft daardoor onduidelijk of de beschuldigingen tegen de oprichter van Schönstatt met zijn terugkeer al dan niet zijn afgewezen.

Goed werk

Alexandra von Teuffenbach blijft intussen vragen om volledige transparantie van de Schönstatt-beweging. “Het evangelie zegt: de waarheid zal ons vrijmaken”, zo verklaarde ze in een interview met persbureau CNS.

Ze benadrukt waardering te hebben voor het goede werk dat Schönstatt doet. De beweging heeft naar eigen zeggen ongeveer 200 geestelijke centra in 110 landen wereldwijd, en telt in thuisbasis Duitsland zo’n 20.000 leden. De Schönstattcentra leggen zich vooral toe op persoonlijkheidsvorming, huwelijksonderricht en opvoedingsproblematiek.

‘Nieuw begin’

Von Teuffenbach: “Ik hoop dat mijn onderzoek geen schade toebrengt aan Schönstatt, maar eerder een weg biedt naar een nieuw begin, niet door zo iemand te vereren, maar door positieve dingen te doen.”

(Bronnen: KNA, CNS)