<

Geef om katholieke journalistiek

doneer
Achtergrond

Zoeken naar de barmhartige God: een paus in gesprek met Luther

Geert van Dartel 7 januari 2023
image
Paus Benedictus XVI begroet tijdens zijn Duitslandreis in 2011 predikant Nikolaus Schneider, destijds het hoofd van de Evangelische Kirche in Deutschland. De twee ontmoetten elkaar in Erfurt, in het klooster waar Maarten Luther in 1507 priester werd gewijd. Foto: CNS - Norbert Neetz, pool via Reuters

Joseph Ratzinger had hart voor de eenheid onder de christenen, en maakte er als kardinaal en paus ook werk van. Als Duitser had de eenheid met de lutheranen zijn bijzondere aandacht.

“Joseph Ratzinger heeft als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer een belangrijk aandeel gehad in de totstandkoming van de Gemeenschappelijke Verklaring over de Rechtvaardigingsleer in 1999.”

Dit zei de lutherse theoloog dr. Theodor Dieter op 18 november 2017 in Rome. Hij sprak een dankrede uit bij de ontvangst van de Ratzingerprijs, een initiatief van de Vaticaanse stichting Joseph Ratzinger-Benedictus XVI. Ze wordt ieder jaar toegekend voor bijzondere theologische prestaties in de context van de moderne tijd.

https://www.us12.list-manage.com/subscribe/post?u=d22144bf286104d517b638301&id=b3f10e4ed1

In het jaar waarin we vijfhonderd jaar Reformatie herdachten, werden ook de katholieke priester en theoloog Karl-Hein Menke en de orthodoxe componist Arvo Pärt onderscheiden. Dat de prijs toegekend werd aan personen uit de drie grote christelijke tradities, is van symbolische betekenis. Het onderstreept ook de oecumenische betrokkenheid en gezindheid van Joseph Ratzinger.

Medewerkers van de waarheid

Paus Franciscus verwees bij de uitreiking naar het motto Cooperatores veritates, ‘Medewerkers van de waarheid’, dat Ratzinger koos bij zijn benoeming tot aartsbisschop van München en Freising: “De waarheid van Christus is niet voor solisten, maar symfonisch; die vraagt om nederige samenwerking en harmonieus delen.”

Passie voor eenheid van de Kerk

Ratzingers betekenis voor de oecumene en voor de relatie tussen katholieken en lutheranen in het bijzonder, wordt vaak onderschat. Maar wie wat verder kijkt en er zijn teksten en toespraken op naleest, raakt onder de indruk van zijn passie voor de eenheid van de Kerk, gedragen door de samenhang met waarheid en liefde in Christus.

Het katholieke beeld van Luther

In 1984 ging kardinaal Joseph Ratzinger in een interview met Communio uitgebreid in op het thema ‘Luther en de eenheid van de Kerken’. Het is een bijzondere tekst. Ratzinger schetst eerst de ontwikkelingen in het katholieke lutheronderzoek vanaf de eerste helft van de twintigste eeuw. Luther werd niet langer tegenover de katholieke traditie geplaatst, maar juist van daaruit begrepen. Die verandering van het katholieke beeld van Luther, leidde echter nog niet tot herstel van eenheid.

https://www.kn.nl/abonnementen/

Ook theologische overeenstemming over doctrinaire kwesties, of overeenstemming tussen katholieke en lutherse exegeten is volgens Ratzinger onvoldoende om de kerkelijke gemeenschap te herstellen. Zulke overeenstemming is voorlopig en tijdelijk, en kan weer plaatsmaken voor nieuwe verschillen. Nee, voor herstel van de kerkelijke gemeenschap tussen katholieken en lutheranen is meer nodig: overeenstemming over overtuigingen en leerstellingen die fundamenteel zijn voor het verstaan van geloof en Kerk.

Op waarheid gerichte dialoog

Hét leerstuk waarop zich volgens Ratzinger de scheiding tussen Luther en de Kerk voltrok, is dat over de vraag hoe de mens gerechtvaardigd wordt: door het geloof alleen, of door geloof en werken?

In Luthers optiek gaat het hier om de tegenstelling tussen Wet en Evangelie. Vanuit die dialectiek ontwikkelde hij zijn fundamentele kritiek op de volgens hem tot de Wet vervallen katholieke Kerk van zijn tijd. Een kritiek die niet als misverstand onschadelijk gemaakt kan worden, maar die om een echte, op waarheid gerichte dialoog vraagt, vond Ratzinger.

“Wie houdt zich vandaag nog bezig met de vraag: waar vind ik een barmhartige God?”
- Paus Benedictus XVI, 2011

In 1984 durfde hij nog niet te voorzien dat deze dialoog werkelijk tot fundamentele overeenstemming zou kunnen komen. Die kwam er in 1999 echter wel, en daarin had Ratzinger als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer een belangrijke aandeel, stelde Theodor Dieter.

Een barmhartige God

Een uitvloeisel van het katholieke lutheronderzoek van de twintigste eeuw en de overeenstemming over de rechtvaardigingsleer, is dat katholieke theologen tegenwoordig anders over Luthers opvattingen spreken dan de generaties voor hen.

Paus Benedictus XVI gaf daar zelf blijk van bij zijn historische bezoek aan het augustijnenklooster in Erfurt op 23 september 2011. In dit klooster werd Maarten Luther in 1507 tot priester gewijd. In de kapittelzaal hield Benedictus een gedenkwaardige toespraak over de actuele betekenis van de vraag “Waar vind ik een barmhartige God?”. Voor Luther was deze vraag de motor in zijn persoonlijke zoektocht en theologie.

https://www.kn.nl/donaties/

Benedictus stelde de vraag in een radicaal andere context. In Luthers tijd waren God en de duivel alom aanwezig in de beleving van mensen. In onze tijd is God voor velen in Noordwest-Europa bijna volledig op de achtergrond geraakt en is de visie op wat goed en kwaad is, vertroebeld. “Wie houdt zich vandaag nog bezig met die vraag? Wat betekent de vraag naar God in ons leven?”, luidden de retorische vragen die Benedictus zijn evangelisch-lutherse en katholieke gehoor in Erfurt voorhield.

God in het centrum

Hij legde vervolgens uit hoe fataal het voor ons leven en samenleven is als we de vragen naar God, naar Gods houding tegenover ieder van ons en naar onze verhouding tot God niet meer stellen. Dan krijgt het kwaad in en om ons vrij spel. En het kwaad is geen kleinigheid. Het zou niet zo machtig kunnen zijn als wij God werkelijk in het centrum van ons leven zouden plaatsen.

Luthers vragen

Dat brengt hem bij de stelling dat Luthers vragen naar welke houding God tegenover mij aanneemt, en hoe ik me opstel tegenover God, vandaag in een nieuwe vorm de onze moeten worden. Luthers geheel op Christus gerichte spiritualiteit kan volgens Benedictus ook voor ons de sleutel zijn om de Bijbel te openen en te verstaan: “Dit veronderstelt dat Christus het centrum van onze spiritualiteit is en dat de liefde voor Hem, het samen leven met Hem, ons leven richting geeft.”

De eenheid gediend

Terugkijkend op zijn leven en pontificaat mag daarom gezegd worden dat deze paus uit het land van de Reformatie in de lijn van het Tweede Vaticaans Concilie en van zijn voorgangers de weg van de oecumene heeft bewandeld. Hij heeft de eenheid van de Kerk in waarheid en liefde gediend.

Geert van Dartel is voorzitter van de Raad van Kerken in Nederland en oud-directeur van de Katholieke Vereniging voor Oecumene Athanasius & Willibrord.

> Lees hier ons gratis digitale themanummer over Joseph Ratzinger/Benedictus XVI.

Een traditie van eeuwen tegenover de waan van de dag

In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.

Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.

Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.