De betrekkingen tussen China en het Vaticaan zijn ingewikkeld – en die situatie is niet van gisteren. Honderd jaar geleden moest een bisschoppenvergadering in Shanghai al verbetering brengen in de relatie. Vandaag vindt in Rome een conferentie plaats om dat concilie te herdenken.

Het eerste deel van het concilie van de Kerk in China vond plaats in 1924 in Shanghai. Dit wordt vandaag in het Vaticaan herdacht met een conferentie met belangrijke academici en vertegenwoordigers van de Chinese Kerk, evenals kardinaal-staatssecretaris Pietro Parolin en Curiekardinaal Luis Tagle. De paus stuurde een videoboodschap aan de deelnemers.

Ongewoon hoge aanwezigheid

Volgens sinoloog en China-expert Katharina Wenzel-Teuber heeft het symposium een duidelijke signaalfunctie. “Met deze inderdaad ongewoon hoge aanwezigheid maken de paus en de Curie duidelijk hoeveel belang zij hechten aan China en de Chinese Kerk, en dat zij de dialoog willen bevorderen.”

Ook de Chinese deelnemers zijn hooggeplaatst, aldus Wenzel-Teuber, die hoofdredacteur is van China-Heute, dat wordt uitgegeven door het China-centrum van de missionarissen van Steyl in Sankt Augustin bij Bonn.

“In algemene zin is het toe te juichen dat vertegenwoordigers van de Kerk in China het Vaticaan en de paus mogen bezoeken. De Chinese bisschoppen mogen geen normaal, regelmatig contact hebben met Rome of ad-liminabezoeken afleggen.”

Een van de thema’s van de conferentie is de koloniale mentaliteit die het Concilie van Shanghai achter zich wilde laten. In hoeverre is dat gelukt?

Wenzel-Teuber: “Een deel van de zorgen van het Concilie van Sjanghai van 1924 kan als vervuld worden beschouwd, bijvoorbeeld met betrekking tot de lokale geestelijkheid. Terwijl er in 1924 alleen buitenlandse missiebisschoppen in China waren – de eerste Chinezen werden in 1926 tot bisschop gewijd – wordt de Kerk in China nu geleid door lokale bisschoppen.

Het Concilie eiste ook meer respect van de missionarissen voor de Chinese cultuur. Het gaf opdracht tot de vertaling van de hele Bijbel in modern Chinees en pleitte voor de bouw van kerken in Chinese stijl. Deze zorg voor inculturatie – om een term te gebruiken die later opkwam – is natuurlijk nog steeds van toepassing op de katholieke Kerk in China vandaag de dag, vooral omdat cultuur en maatschappij voortdurend veranderen.”

Op de conferentie vandaag zullen vanuit China professor Zheng Xiaoyun en professor Liu Guopeng aanwezig zijn, evenals de bisschop van Shanghai, Joseph Shen Bin. Hoe gezaghebbend zijn deze drie?

“Bisschop Shen Bin is op dit moment een van de meest invloedrijke figuren in de Kerk in China. Hij is de voorzitter van de officiële Chinese bisschoppenconferentie – die nog niet door Rome is erkend. Het feit dat hij deze positie heeft kunnen bereiken laat zien dat hij ook het vertrouwen heeft van de Chinese Communistische Partij en de staat.

In april 2023 werd hij zonder toestemming van de paus overgeplaatst van een klein bisdom naar het belangrijke bisdom Shanghai. Pas drie maanden later benoemde ook paus Franciscus hem tot bisschop van Shanghai. Voor bisschop Shen is de uitnodiging naar Rome een grote eer. Het is passend omdat de eerste grote bisschoppensynode in de geschiedenis van China, waar het symposium over gaat, 100 jaar geleden in Shanghai plaatsvond.”

En de twee hoogleraren?

“Zheng Xiaoyun en Liu Guopeng komen van het Instituut voor Wereldreligies van de Chinese Academie van Sociale Wetenschappen, een van de belangrijkste staatsdenktanks voor religieuze vraagstukken. Zheng is de directeur van het instituut, Guo is de expert op het gebied van katholicisme.

Overigens is de leek en theoloog Tan Lizhu ook een vertegenwoordiger van de Chinese staatskerk op het symposium. Tan is secretaris-generaal van deze vereniging, die samen met de bisschoppenconferentie de door de staat gesteunde leiding van de Chinese staatskerk vormt.”

Verwacht u concrete stappen in de richting van een (verdere) toenadering tussen Beijing en het Vaticaan?

“Het is mogelijk dat de paus, het Vaticaanse staatssecretariaat en hun adviseurs deze conferentie willen gebruiken om de Chinees-Vaticaanse dialoog vooruit te helpen, ook met het oog op de aanstaande vernieuwing van de voorlopige overeenkomst over de benoeming van bisschoppen. China lijkt positief te hebben gereageerd op dit initiatief, anders was een dergelijke deelname op hoog niveau van Chinese zijde zeker niet mogelijk geweest.

De verlenging van de genoemde overeenkomst is gepland voor de herfst.

“Al met al lijkt een verdere verlenging van de voorlopige overeenkomst – en nog geen definitieve overeenkomst – waarschijnlijk. Kardinaal Parolin bevestigde op 23 april op een Canadese website dat het Vaticaan hoopt de overeenkomst te verlengen en dat het in gesprek is met de Chinese onderhandelingspartners.

Aartsbisschop Gallagher, de minister van Buitenlandse Zaken van het Vaticaan, maakte soortgelijke opmerkingen in een interview in maart. Hij sprak echter ook de wens uit dat de overeenkomst ‘beter zou werken, met meer resultaten; en we geloven nog steeds dat de overeenkomst verbeterd kan worden’.”

Zijn er al signalen van Chinese zijde over een verlenging?

“Nog niet. Het feit dat er in januari drie bisschopswijdingen hebben plaatsgevonden in het kader van de overeenkomst met pauselijke en officiële goedkeuring kan worden gezien als een positief signaal. De overeenkomst wordt goed uitgevoerd en China is bereid de betrekkingen tussen China en het Vaticaan voortdurend te verbeteren, zei de woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken op 1 februari.

China had echter al eerder eenzijdig twee bisschoppen overgeplaatst, waaronder bisschop Shen, zoals gezegd. In het tweede geval degradeerden de autoriteiten de ondergrondse bisschop van Yujiang, Peng Weizhao, tot hulpbisschop van een niet door Rome erkend bisdom in 2022. Peng was door de autoriteiten onder druk gezet. Rome protesteerde tegen het proces en heeft nog geen toestemming gegeven.

Deze twee overplaatsingen laten zien dat de Chinese autoriteiten het nog steeds voor het zeggen hebben bij de benoeming van bisschoppen.”

Hoe beoordeelt u de situatie van christenen en katholieken in China?

“Het zijn indrukwekkend levendige gemeenschappen. In het bisdom Shanghai bijvoorbeeld zijn sinds januari 470 mensen gedoopt. De levensruimte van de kerken wordt echter steeds meer beperkt door het religieuze beleid van de staat.

Op het gebied van de officiële kerken zijn de staatscontrole en ideologische druk aanzienlijk toegenomen. De kerken worden niet alleen geacht de politieke agenda van partij en staat te steunen, maar deze ook actief uit te dragen onder de gelovigen.

De autoriteiten oefenen zeer sterke druk uit op de geestelijken en gelovigen van ondergrondse gemeenschappen om zich te laten registreren. In sommige voorheen sterke ondergrondse bisdommen heeft de meerderheid van de priesters zich nu aangesloten bij de staatskerk. De parochies kunnen dit niet altijd accepteren. Dit is een duidelijke keerzijde van de overeenkomst.”