Na de steden ontkerkelijkt ook het platteland steeds sneller. Wat doet het sluiten van de lokale kerk met dorpen?

Onderzoekers voorspellen dat in de aankomende jaren er een ‘versnelling’ van het aantal kerksluitingen zal plaats vinden. In veel katholieke dorpen in Noord-Brabant, Zeeland en Gelderland is men genoodzaakt de enige kerk in het dorp te sluiten.

Is de kerk onmisbaar?

Deze aanzwellende golf van kerksluitingen betekent dat veel kerken in de kleine dorpen straks niet meer in gebruik zullen zijn. Wat betekent dit voor het dorp? Verdwijnt met het sluiten van het kerkgebouw ook het katholieke leven uit het dorp ? En wat zijn de gevolgen voor de dorpstradities, de betrokkenheid van vrijwilligers en de saamhorigheid tussen dorpsbewoners?

In een onderzoeksproject brengt Katholiek Nieuwsblad in kaart wat de gevolgen zijn van kerksluitingen voor kleine dorpsgemeenschappen. Door een aantal dorpen te volgen die met dit proces te maken hebben gehad, onderzoeken we wat de sociale functie is van een kerkgebouw in een dorpsgemeenschap. Is de kerk nog steeds een onmisbaar onderdeel van het dorp?

De kerk in het midden

Wie zo’n vijftig jaar geleden door een van de kleine kerkdorpen op het Nederlandse platteland wandelde, kon moeilijk verdwalen. Je hoefde slechts naar boven te kijken, de kerktoren te vinden en je vond altijd weer je weg. De kerk stond immers in het midden van het dorp.

Ook in de gemeenschap zelf stond de kerk centraal. De zondagse Eucharistieviering, hoogfeesten, bruiloften en begrafenissen: de kerk was de plek waar je elkaar ontmoette en het leven met elkaar deelde. Zowel de pastoor als vrijwilligers van de bezoekgroep kwamen regelmatig langs bij de ouderen in het dorp, en ook de zangavonden van het kerkkoor werden door veel dorpsinwoners bezocht.

De verandering van het dorp

In veel dorpen staat de kerk nog steeds in het midden, doet het dorpscafé nog goede zaken en klinkt op het schoolplein van de katholieke basisschool nog steeds het gejoel van spelende kinderen. Maar wie met de inwoners van de dorpen spreekt, merkt dat hun gemeenschappen in de afgelopen decennia drastisch veranderd zijn.

De kerk is niet langer de ontmoetingsplek van de gemeenschap, maar moet nu de deuren sluiten vanwege het nog altijd teruglopende kerkbezoek. De kerkgangers die er zijn, zijn veelal oud, de jongere generatie voelt niet meer de behoefte om op zondag in de kerkbanken te zitten.

Gestaag gedaald kerkbezoek

In de hoogtijdagen van het katholieke leven lag dat anders. In de jaren zestig nog, woonde volgens onderzoeksinstituut KASKI 55 procent van de 2,7 miljoen Nederlandse katholieken regelmatig de Mis bij.

Het aantal kerkgangers is in de afgelopen decennia gestaag gedaald. In 2000 gingen er nog gemiddeld 439.000 katholieken in het weekend naar een viering; in 2017 waren nog slechts 157.900 mensen: 6 procent van alle Nederlandse katholieken.

Steeds meer kerken sluiten

Door het afnemende kerkbezoek, hoge onderhoudskosten en het gebrek aan priesters zijn er in de laatste decennia al veel kerken gesloten. Toch is dit nog maar het topje van de ijsberg. Vorig jaar voorspelde kardinaal Eijk in een interview in De Gelderlander dat in het aartsbisdom Utrecht 285 kerken gesloten moeten worden, waardoor er in 2030 nog slechts vijftien kerken open zullen blijven.

Ook Joris Kregting, onderzoeker bij het KASKI, voorspelt een grote versnelling in het aantal kerksluitingen dat zal plaats vinden. Toch is hij van mening dat het proces iets langzamer zal gaan dan de voorspelling van kardinaal Eijk: “Wij kunnen niet precies zeggen welke kerken gaan sluiten, we kunnen de jaarcijfers van de verschillende parochies niet inzien, maar als je kijkt naar de statistieken rond kerksluiting en het aantal kerkgangers dan denken wij dat de verwachting reëel is dat in het aartsbisdom 45 kerken open zullen blijven in 2030.’’

Snelheid per bisdom verschillend

Volgens Kregting zal de snelheid van kerksluitingen per bisdom verschillen. In sommige bisdommen, zoals het aartsbisdom en het bisdom Den Bosch, zal het proces van kerksluitingen sneller zal verlopen dan in het bisdom Roermond of het bisdom Haarlem-Amsterdam.

Een belangrijke reden daarvoor is volgens hem het beleid van de bisdommen. Het aartsbisdom en het bisdom Den Bosch lopen voorop in dit proces van kerksluiting: “Je ziet nu al waar de kerksluiting het hardste zal gaan. Sommige bisdommen hebben vergaande fusieprocessen doorgevoerd, terwijl andere bisdommen meer hebben ingezet op samenwerkingsverbanden.”

Een andere belangrijke reden is, volgens Kregting de financiële situatie van de parochies in een bisdom: “In het bisdom Roermond is het volkskerkelijke karakter van de kerken nog sterk aanwezig, daar wordt ook nog meer gegeven aan de parochie. Dat kan helpen bij de beslissing om kerken langer open te houden.”

Complexe vragen bij kerksluiting

De vragen die inwoners van dorpen hebben rond het proces van kerksluiting, zijn lastig en complex. Want wat is de beste beslissing als een kerk moet sluiten? Moet je de kerk opknappen, slopen, verkopen of verbouwen en bijvoorbeeld gebruiken als gemeenschapshuis? Wie gaat het betalen? En wat zal er uiteindelijk met het gebouw gebeuren?

Volgens een recent onderzoek van Trouw is een op de vijf kerkgebouwen in Nederland – zowel protestantse als katholieke – niet meer in gebruik als kerk. Veel kerken worden volgens het onderzoek omgebouwd tot een cultureel of maatschappelijk centrum of tot een woongelegenheid.

Kerken dragen bij aan saamhorigheid

Verschillende deskundigen zijn van mening dat het wegvallen van de kerk uit plattelandsgemeenschappen gevolgen gaat hebben voor de sociale cohesie in een dorp. Joep de Hart, onderzoeker bij het Sociaal Cultureel Planbureau, betoogt in Trouw dat ontkerkelijking “kraters slaat in de samenleving”. “Kerkleden doen twee keer zoveel vrijwilligerswerk als buitenkerkelijken”, beweert hij.

Ook Jacobine Gelderloos is van mening dat de kerk van onschatbare waarde is voor de leefbaarheid van een klein dorp. Als projectleider van de Dorpskerkenbeweging, een initiatief van de Protestantse Kerk in Nederland, doet zij onderzoek naar de waarde van kerken voor een dorpsgemeenschap.

Zowel protestantse als katholieke kerken dragen volgens Gelderloos bij aan de saamhorigheid tussen dorpsbewoners: “Kerken hebben vaak veel vrijwilligers die ook betrokken zijn bij andere verenigingen in het dorp. Maar het gaat verder dan dat groepje gelovigen; ook andere dorpsbewoners zijn vaak betrokken bij belangrijke evenementen die in en rondom de kerk worden georganiseerd. Zo heeft de kerk een publieke rol.”

Ruimte bieden

Gelderloos heeft meerdere kerksluitingen onderzocht. Daarin ziet zij ook dat het openhouden van een kerk niet altijd financieel haalbaar is: “Soms is de jas gewoon te groot. Als Kerk moet je altijd blijven afvragen: hoe kunnen wij het beste kerk-zijn? Soms ontstaat er door structuren en gebouwen los te laten, ook ruimte en vrijheid om iets nieuws te beginnen.”

Toch is zij hoopvol over de mogelijkheden om kerken open te houden: “Veel mensen in het dorp blijven toch een behoefte houden aan bezinning, aan een plek om samen te komen. Door ruimte te bieden aan kunst, aan een maatschappelijk doel, én aan het religieuze leven, kan een kerk nieuwe manieren vinden om te blijven bestaan.”

In de komende maanden belicht Katholiek Nieuwsblad het proces van kerksluiting en de gevolgen daarvan voor dorpsgemeenschappen van verschillende kanten. Daarbij gaan we in gesprek met onderzoekers, kerkbestuurders en gaan we op ook zoek naar verhalen van mensen die van dichtbij een kerksluiting hebben meegemaakt. Wilt u de hoogte gehouden worden van dit onderzoek? Meld u hier aan voor onze nieuwsbrief, en krijg daarbij alle updates over het onderzoek in een nieuwsbrief toegestuurd. Heeft u zelf een tip voor de redactie? Mail ons op onderzoek@kn.nl.

 Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek (SVDJ).