Juist in het ooit zo katholieke Zeeuw-Vlaanderen, is de kerk als sociaal bindmiddel op z’n retour. In het kerkdorpje Graauw lijkt men prima zonder te kunnen: de kerk is gesloten, maar het verenigingsleven bloeit.
Als er verdwaalde toeristen of liefhebbers van kerken langskomen doet koster Jac de Baar (75) zijn geliefde kerk, de oude Maria ten Hemelopnemingkerk in Graauw, nog wel eens open. Voor hem is het geen straf – hij toont graag zijn kerk aan mensen van buiten. Soepel tasten zijn vingers de houten kerkdeur af om het sleutelgat te zoeken, waarna hij de deur met een grote zwaai opengooit. Langzaam openbaart zich een pracht en praal van beschilderingen, beelden en vaandels als wij de kerk verder binnen schuifelen.
“Als je de kerk van buiten ziet, zou je dit niet verwachten hè?”, lacht De Baar. “Iedereen die hier voor het eerst komt klinkt verbaasd. Het is alsof je honderd jaar teruggaat in de tijd.” Zelf kan de koster de binnenkant van de kerk niet goed meer zien, hij heeft nog slechts dertig procent zicht.
Toch weet hij feilloos alle voorwerpen aan te wijzen en er kleurrijke verhalen over te vertellen. Over de schilderingen die zijn gemaakt door een Vlaamse vluchteling, Frans de Vos, die zijn circusverleden gebruikte als inspiratie voor de meest sierlijke patronen. Of over de populaire gebedsdiensten van de lokale Mariavereniging, en de pogingen van het kruisverbond Sint Franciscus om de Graauwenaren van de drank af te helpen.
Maar dat zijn verhalen van lang geleden, moet De Baar toegeven. Hij zag het katholieke geloof langzaam afzwakken en afsterven, tot het moment dat de Maria ten Hemelopneming in 2016 aan de eredienst werd onttrokken en de deuren moest sluiten.
“Er was een miljoen euro nodig om het achterstallig onderhoud aan te pakken. Daar had het parochiebestuur geen geld meer voor. Er had eigenlijk eerder moeten worden ingegrepen door de vorige parochiebesturen. Men verwachtte dat het tij nog wel zou keren. Maar dat is nooit gebeurd.”
De kerksluiting in Graauw is geen uitzondering in Zeeuws-Vlaanderen. In drie parochies, de Elisabethparochie, de parochie Heilige Maria Sterre der Zee en de Andreasparochie, is het aantal kerken in de afgelopen jaren flink afgenomen.
“Dertien van de veertien ‘kerkloze plaatsen’ in Zeeland zijn in Zeeuws-Vlaanderen te vinden”
Tweet dit!
Uit onderzoek van de Zeeuwse journalist Wim Staat, blijkt dat het aantal katholieke kerken in Zeeland tussen 1 januari 2001 en 1 juli 2019 bijna halveerde, en dat in Zeeuws-Vlaanderen de grootste terugloop te zien is. Ook toont het onderzoek aan dat dertien van de veertien ‘kerkloze plaatsen’ van heel Zeeland in Zeeuws-Vlaanderen te vinden zijn.
Pastoor Wiel Wiertz uit Hulst kent al deze plaatsen van binnen en buiten. Als de enige pastoor van Zeeuws-Vlaanderen reist hij veel tussen de verschillende dorpen. Volgens Wiertz hebben de kerksluitingen ertoe geleid dat de vorm van de parochie is veranderd: “Wij zijn een streekparochie geworden. Dat betekent dat wij niet meer heel actief aanwezig kunnen zijn in de dorpen, maar mensen zelf naar andere plaatsen te moeten gaan waar de kerken nog wel open zijn.”
In Graauw probeerde de parochie nog aanwezig te zijn door een maandelijkse woord- en communieviering in het dorpshuis in Graauw te houden. Maar onlangs werd ook die door bezuinigingen getroffen: nu is het nog een tweemaandelijkse viering.
Wiertz vertelt met spijt in zijn stem dat het moeilijk was om tot deze beslissing te komen. Maar hij wil ook realistisch blijven. “Ik denk niet dat het beter zou zijn wanneer de kerk open zou blijven. Nee, mensen in Graauw hebben gewoon minder behoefte aan religie. De vrijwilligers zijn gestopt, en de parochianen gaan niet meer naar de kerk. Het is gewoon lastig om hier mensen bij elkaar te krijgen voor religieuze activiteiten.”
Opbouwwerker Ellen Verstraten van stichting Hulst voor Elkaar beaamt dit: “De kerk is inderdaad nagenoeg verdwenen hier.” Zij is geboren en getogen in Zeeuws-Vlaanderen en werkt al 21 jaar als opbouwwerker in de regio. In de afgelopen jaren zag zij hoe dorpen hier in rap tempo veranderen. Katholieke tradities verdwenen, jongeren trokken weg en mensen werden individualistischer.
Door de grote afstanden tussen dorpen, het slechte openbaar vervoer, de vergrijzing en het verdwijnen van basisvoorzieningen, zag zij ook hoe de dorpen steeds geïsoleerder raakten, en hoe de eenzaamheid onder de Zeeuws-Vlamingen toenam: “Als je kijkt naar de cijfers zie je dat eenzaamheid in Zeeuws-Vlaanderen in verhouding echt hoger is dan in de rest van Nederland.”
In de laatste jaren zag Verstraten dat het aantal vrijwilligers en activiteiten van de kerk afnam. Met het verdwijnen van de kerk en de toenemende eenzaamheid realiseerde Verstraten dat de rol van de kerk belangrijker was dan veel mensen veronderstelden.
“De rol van de pastoor wordt opgevuld door welzijnswerkers die betaald krijgen om met mensen over levensvragen te praten”
Tweet dit!
Zo vertelt zij hoe de koffiemomenten na een zondagse Mis of de aanwezigheid van een dorpspastoor enorm waardevol was voor de Zeeuws-Vlaamse dorpen: “De pastoor was een klankbord voor dorpelingen. Deze informele rol wordt nu opgevuld door professionele welzijnswerkers die betaald krijgen om met mensen over levensvragen en over hun zorgen te praten.”
In een klein kerkdorpje als Graauw is de kerk van veraf al te zien. Veel Graauwenaren zijn trots op de kerk en willen het gebouw graag behouden, vertelt Wieger de Valk, lid van de dorpsraad en lid van het actiecomité dat de kerk een waardige herbestemming wil geven. Volgens hem is deze kerk met z’n unieke interieur “een belangrijk onderdeel van de dorpsidentiteit”.
Samen met een groep dorpelingen ging De Valk in gesprek met het bisdom en het parochiebestuur om de kerk te redden. Maar deze gesprekken mislukten. Het plan was om het gebouw een herbestemming te geven dat ook waardevol zou kunnen voor de gemeenschap. Drie plannen werden doorgerekend, waaronder een plan voor een cultureel centrum en voor woningen voor zorgbehoevende mensen met een persoonsgebonden budget. Maar tot grote teleurstelling van het actiecomité werd hier uiteindelijk niets mee gedaan.
Veel dorpelingen zeggen dat zij de kerk inderdaad graag open willen houden, maar hebben zich er ook bij neergelegd dat dit een onvermijdelijke stap is in het geleidelijke verdwijnen van het religieuze leven in het dorp. Voor hen is katholicisme een belangrijk onderdeel van de geschiedenis van het dorp, maar heeft het geen waarde voor de toekomst.
“Natuurlijk mis je wat als de kerk sluit, maar we hebben nog steeds een rijk verenigingsleven met de voetbal en carnaval”
Tweet dit!
Velen van hen zijn blij met het feit dat er, ondanks krimp en het wegtrekken van jongeren, nog steeds verenigingen zijn die de saamhorigheid in Graauw levend houden. Zo heeft de ouderenbond KBO in Graauw nog 94 leden – een relatief hoog aantal voor een dorpje van 1000 inwoners, Ook de voetbalvereniging VV Graauw en de lokale carnavalsvereniging De Djerken zijn nog zeer populair, en er worden in het dorp regelmatig festivals en feesten georganiseerd waar veel mensen uit de omgeving op af komen.
Volgens secretaris Nicolette van Puyvelde van de lokale KBO missen veel ouderen in Graauw de kerkdiensten in het dorp, maar zijn zij ook blij dat de KBO een adventsviering kan organiseren, waardoor sommige tradities blijven bestaan. “Het is mooi dat wij als KBO nog veel activiteiten kunnen organiseren voor ouderen. Zo kunnen wij als lokale verenigingen nu de rol van de kerk kunnen overnemen”.
Theo d’Haens, veertig jaar actief in het lokale kerkkoor én veertig jaar secretaris van de lokale voetbalvereniging VV Graauw, vindt het wel jammer dat de kerk dicht is, hij ging er altijd graag naartoe. Maar hij is ook realistisch: “Het was onafwendbaar. Natuurlijk mis je wat als de kerk sluit, maar we hebben nog steeds een rijk verenigingsleven met de voetbal en carnaval, wat ook heel belangrijk is voor een klein dorpje als Graauw.”
Opbouwwerker Ellen Verstraten is blij dat de verenigingen in Graauw het nog zo goed doen. Volgens haar is Graauw daar echt uniek in, om mensen op zo’n grote schaal bij elkaar te krijgen. Toch kan zij niet zeggen dat er iets in de plaats gekomen als het gaat de unieke rol van de kerk in de gemeenschap. Volgens haar zorgde het geloof voor een sterk bindmiddel dat mensen bij elkaar hield.
“Het opbouwwerk wat wij doen is eigenlijk een kunstmatig bindmiddel. Het geloof is anders. Tegenwoordig weten mensen in het dorp niet meer heel goed wat hen samenbindt, afgezien van voetbal en carnaval. Ik denk dat we met z’n alleen weer op zoek moeten gaan naar wat ons kan verbinden.”
Deze reportage maakt deel uit van het langlopende onderzoek van KN naar de gevolgen van kerksluiting in kleine gemeenten, en kwam mede tot stand met steun van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek. Zie ook: KN.nl/onderzoek.
Op vrijdag 3 januari 2020 publiceert Katholiek Nieuwsblad een themanummer rondom dit onderzoek.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
