De voormalige Sovjet-president Michail Gorbatsjov, die op 30 augustus na een lange ziekte in Moskou overleed, heeft Johannes Paulus II verschillende malen ontmoet en de twee wisselden vaak woorden van waardering voor elkaar uit.

De twee leiders ontmoetten elkaar in 1989 en opnieuw in 1990, toen Gorbatsjov nog president van de Sovjet-Unie was en politieke en economische hervormingen in zijn land doorvoerde, en bij andere gelegenheden. Beide mannen speelden een sleutelrol bij de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov won in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn inspanningen.

‘Belangrijkste figuur bij val van de Muur’

Joaquin Navarro-Valls, die als pauselijk woordvoerder van Johannes Paulus II fungeerde en vaak verslag deed van hun ontmoetingen, noemde Gorbatsjov later de belangrijkste figuur bij de val van de Berlijnse Muur.

Bij de herdenking van de 20ste verjaardag van de val van de muur in 2009, noemde Navarro-Valls in een interview paus Johannes Paulus’ steun aan de Poolse vakbond Solidariteit als een belangrijke ontwikkeling in de pro-democratische beweging in de regio. Maar hij zei dat Gorbatsjov zag dat de politieke beweging in Oost-Europa breed gedragen en niet te stoppen was, en de Sovjetleider vermeed militaire repressie en zelfs verbale oppositie.

Vrijheid geen gegeven

Navarro-Valls zei dat toen Gorbatsjov paus Johannes Paulus voor het eerst ontmoette in december 1989, minder dan een maand na de val van de muur, de twee leiders “elkaar onmiddellijk begrepen”.

“Beiden begrepen duidelijk de richting die de geschiedenis was ingeslagen. Beiden waren van mening dat vrijheid geen politiek gegeven was, maar een menselijke dimensie die essentieel was en niet kon worden onderdrukt”, aldus Navarro-Valls.

Meer godsdienstvrijheid

Uit een transcriptie van die ontmoeting in 1989 blijkt dat Johannes Paulus en Gorbatsjov het in grote lijnen eens waren over de noodzaak van meer godsdienstvrijheid in de Sovjet-Unie, van een vernieuwing van ethische en morele waarden, en van betere katholiek-orthodoxe betrekkingen.

De twee leiders waren het er ook over eens dat in een tijd van omwentelingen in Oost-Europa niet van de regio mag worden verwacht dat zij de westerse waarden zonder meer importeert.

‘Twee longen’

“Het zou verkeerd zijn te beweren dat de veranderingen in Europa en de wereld het westerse model moeten volgen. Dit druist in tegen mijn diepe overtuigingen”, zei de in 2005 overleden paus.

“Europa, als deelnemer aan de wereldgeschiedenis, moet met twee longen ademen”, voegde de paus eraan toe, gebruikmakend van een van zijn favoriete metaforen voor harmonie tussen Oost en West op het continent.

“Dat is een zeer toepasselijk beeld”, antwoordde Gorbatsjov.

Diplomatieke banden

De paus drong bij Gorbatsjov aan op de mogelijkheid van een uitwisseling van diplomatieke vertegenwoordigers tussen het Vaticaan en de Sovjet-Unie, wat volgens hem zou helpen bij het oplossen van problemen op het gebied van godsdienstvrijheid en andere kwesties. Gorbatsjov reageerde positief en zei dat “wij een dergelijke benadering goedkeuren”, maar waarschuwde tegen te snel handelen.

In het jaar na de pauselijke audiëntie gaf Gorbatsjov gevolg aan verschillende door de paus aan de orde gestelde kwesties. De Sovjet-Unie vaardigde een wet uit ter bescherming van de godsdienstvrijheid, stond de Oekraïense katholieke Kerk toe uit het ondergrondse te treden en verwelkomde een ambassadeur van het Vaticaan in Moskou.

‘Belangrijkste humanist’

Na de dood van Johannes Paulus in 2005 noemde Gorbatsjov hem “de belangrijkste humanist van de planeet”.

Gorbatsjov, 91 jaar, was van 1985 tot 1991 algemeen secretaris van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en van 1990 tot 1991 president van de Sovjet-Unie. Op zijn hoogtepunt omvatte het Sovjetblok 15 landen in Oost- en Midden-Europa, en in de meeste landen werd het katholicisme onderdrukt.

Maar in 1988 verwelkomde Gorbatsjov een kerkelijke delegatie op topniveau in Moskou voor plechtigheden ter herdenking van het millennium van het christendom in de regio. Begin 1989 werd de Litouwse katholieke hiërarchie hersteld, de kathedraal van Vilnius werd teruggegeven en een Litouwse aartsbisschop werd van huisarrest vrijgelaten.

Bereid tot dialoog

In die periode vatte de toenmalige staatssecretaris van het Vaticaan, kardinaal Agostino Casaroli, samen wat Gorbatsjov voor de Kerk betekende: “Wij zijn altijd bereid tot dialoog. Wat ontbrak was een partner. Nu is er een partner.”

Onder Gorbatsjovs leiding nam de Sovjet-Unie in 1990 een wet op de vrijheid van godsdienst aan die tientallen jaren van communistische beperkingen voor kerken terugdraaide, waaronder beperkingen op godsdienstonderwijs en vrijheid van vereniging. De 5 miljoen leden tellende Oekraïense katholieke Kerk werd gelegaliseerd en een aantal van haar kerken en andere eigendommen werden in ere hersteld.

Verschillende bisschoppen werden benoemd in Sovjet-republieken zonder inmenging van de regering. De regering nodigde de paus uit voor een bezoek – dat nooit heeft plaatsgevonden – en uit beleidsverklaringen van Sovjet-functionarissen bleek een groeiende erkenning van het feit dat religie een culturele kracht vertegenwoordigt.