Terwijl de artsen spreken van ‘voorzichtige tekenen van herstel’ rijst de vraag: zou paus Franciscus overwegen om af te treden als hij wel herstelt, maar het pausschap toch te zwaar wordt? Meermaals heeft hij zijn mening daarover laten doorschemeren.

In december 2022 vertelde paus Franciscus aan de Spaanse krant ABC dat hij al lang geleden een ontslagbrief heeft voorbereid voor het geval hij te ziek of zwak zou worden om de taken van het pausdom uit te voeren.

Een brief aan Bertone

Tijdens een ontmoeting met jezuïeten in Congo een paar maanden later, vroeg een van zijn medebroeders hem of hij van plan was af te treden.

“Kijk”, zei hij, “het is waar dat ik twee maanden na mijn verkiezing mijn ontslagbrief heb geschreven en deze aan kardinaal Bertone (de toenmalige staatssecretaris van het Vaticaan, red.) heb overhandigd. Ik weet niet waar deze brief nu is. Ik deed het voor het geval ik een of ander gezondheidsprobleem zou hebben waardoor ik mijn ambt niet zou kunnen uitoefenen en niet volledig bij bewustzijn en in staat zou zijn om af te treden.”

Eerder uitzondering dan regel

“Maar”, zo voegde hij eraan toe, “dit betekent helemaal niet dat het aftreden van pausen, laten we zeggen, een ‘mode’ moet worden, een normale zaak.”

Wijlen paus Benedictus XVI “had de moed om het te doen omdat hij zich niet in staat voelde om door te gaan vanwege zijn gezondheid”, zei de paus, maar “ik geloof dat het pausambt ‘ad vitam’ (voor het leven) is. Ik zie geen reden waarom dat niet zo zou zijn.”

Paulus VI en Johannes Paulus II

In zijn interview met de Spaanse krant die de hele discussie over zijn mogelijke aftreden op gang bracht, merkte paus Franciscus op dat de heilige Paulus VI een soortgelijke brief had geschreven.

Ook paus Johannes Paulus II had in 1989 en 1994 een brief opgesteld waarin hij het College van Kardinalen zijn ontslag aanbood in het geval van een ongeneeslijke ziekte of andere aandoening die hem zou verhinderen zijn ambt te vervullen.

Wat zegt het kerkrecht?

Het kerkelijk recht stelt dat een paus kan aftreden, maar het bepaalt dat het pauselijk aftreden “uit vrije wil en naar behoren kenbaar gemaakt” moet worden – voorwaarden die moeilijk te vervullen zijn als een paus al onbekwaam is.

Hoewel paus Benedictus XVI duidelijk niet onbekwaam was toen hij in 2013 als eerste paus in bijna 600 jaar zijn ambt neerlegde, riep zelfs zijn aankondiging twijfels en vragen op bij veel katholieken. Het kerkrecht schrijft geen formule voor zo’n aankondiging voor. Er staat eenvoudigweg: “Als het gebeurt dat de paus zijn ambt neerlegt, is het voor de geldigheid vereist dat het aftreden uit vrije wil en op de juiste wijze kenbaar wordt gemaakt, maar niet dat het door iemand wordt aanvaard.”

‘Ernstige of langdurige belemmering’

Bij het opstellen van zijn brieven, vijf jaar na elkaar, verwees Johannes Paulus II naar de brief geschreven door Paulus VI op 2 mei 1965.

“In het geval van een ongeneeslijke of langdurige zwakte die ons verhindert de functies van ons apostolisch ambt voldoende uit te oefenen; of in het geval van een andere ernstige en langdurige belemmering”, zo schreef Paulus VI daarin, deed hij afstand van zijn ambt “zowel als bisschop van Rome als hoofd van heilige katholieke Kerk.”

Wat als…?

In de tekst van Johannes Paulus uit 1994, die tijdens zijn heiligverklaringsproces openbaar werd gemaakt, stond dat hij had gebeden en lang had nagedacht over wat hij zou moeten doen in het geval van “een ongeneeslijke ziekte of belemmering die de uitoefening van de taken van de opvolger van Petrus zou verhinderen”.

Toen hij in 1992 een operatie onderging voor het verwijderen van een darmtumor, zo schreef Johannes Paulus II, dacht hij dat “de hemelse Vader het probleem misschien zelf had willen oplossen” voordat hij arbeidsongeschikt zou worden. “Maar dat was niet het geval”, schreef hij, omdat de tumor goedaardig bleek te zijn.

‘Ernstige gewetensplicht’

Dus, gaat de tekst verder, “in navolging van mijn voorganger, heb ik reeds mijn wens op schrift gesteld om afstand te doen van het heilige en canonieke ambt van paus in het geval van een ongeneeslijk geachte ziekte die de uitoefening van de functies van het Petrusambt verhindert.”

“Los van deze hypotheses voel ik een ernstige gewetensplicht om de taak te blijven vervullen waartoe Christus de Heer mij geroepen heeft, zolang als Hij dat, in het mysterieuze plan van zijn voorzienigheid, wil”, aldus de tekst van Johannes Paulus II uit 1994.

Zowel Paulus VI als Johannes Paulus II bleven paus tot aan hun dood.