Welke adviezen geef je een kersverse paus mee? Bernardus van Clairvaux wist dat in de twaalfde eeuw wel. Zijn vijf tips voor nieuwe pausen zijn vandaag de dag nog steeds relevant – ook voor wie niet op de stoel van Petrus zit.
De witte rook had de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel nog maar nauwelijks verlaten of de mailbox van de nieuwe paus werd waarschijnlijk al overstelpt met goedbedoelde adviezen. Ondertussen vragen veel mensen zich af: hoe blijft een paus trouw aan zichzelf en aan God in een van de moeilijkste leiderschapsposities ter wereld?
Dat was negenhonderd jaar geleden niet veel anders. In 1149 stuurde Bernardus van Clairvaux een advies aan de nieuwgekozen paus Eugenius III. Ondanks de traagheid van het postverkeer toen vond Bernardus het toch de moeite waard om zijn oud-leerling van advies te voorzien.
En ook vandaag, of je nu net paus gekozen bent of grote verantwoordelijkheden draagt in de Kerk of daarbuiten, biedt het boek De consideratione uit 1149 een vijftal bruikbare tips.
Bernardus van Clairvaux (1090-1153) was een belangrijke kloosterling die leiding gaf aan een hervormingsbeweging in de benedictijnse kloostertraditie, die bekend zou worden als de cisterciënzers. Bernardus had een sterke persoonlijkheid en was er niet vies van om zijn invloed ook voor (kerk)politieke doeleinden in te zetten.
Zo ook bij de verkiezing van paus Eugenius III (1145-1153). Paus Eugenius III was een oud-leerling van Bernardus. Hij werd gekozen op een moment dat de politieke en geestelijke invloed van Bernardus in de hele Kerk op een hoogtepunt was gekomen. Bernardus zelf schijnt zijn bedenkingen bij deze pausverkiezing te hebben gehad.
“Voor Bernardus staat voorop dat het pausambt niet gaat over wereldlijke macht, maar om een spirituele opdracht.”
Tweet dit!
In zijn boek veroorlooft hij het zich om de paus aan te spreken als een ‘zoon’ die wel wat ouderlijk advies kan gebruiken. En dat werd het boekje De consideratione (letterlijk: over de beschouwing), wat eigenlijk zoiets betekent als wat een paus nodig heeft om zijn ziel niet te verliezen.
Bernardus doet een opvallende openingszet als hij Eugenius meldt dat hij aan hem zal schrijven zoals een bezorgde moeder naar haar kind schrijft. Daarmee lijkt hij aan te geven dat hij Eugenius als mentor wil toespreken, in plaats van als onderdaan voorzichtig van advies wil dienen. De tekst wordt daarmee persoonlijk, scherp, en toch liefdevol. Voor Bernardus staat voorop dat het pausambt niet gaat over wereldlijke macht, maar om een spirituele opdracht, een roeping, die zo zwaar is dat het de ziel in gevaar kan brengen.
Bernardus begint met een uiteenzetting over de taak en de roeping van de paus, dan spreekt hij over de rol van het gebed en over de gevaren van allerlei oppervlakkige zaken waarin een paus zich kan verliezen.
Als Eugenius echte wijsheid zoekt, moet hij niet te veel naar zijn adviseurs luisteren – een kleine ironie hier – maar meer tijd besteden aan contemplatie omdat de ware wijsheid alleen maar gebouwd kan worden op de liefde tot God.
De adviezen van Bernardus voor Eugenius laten zich samenvatten in vijf kerngedachten, vijf leiderschapskwaliteiten. Ten eerste, laat je ziel niet verdorren door de drukte. Ten tweede, zoek de stilte om God te vinden. Hoe drukker je dag, hoe meer stilte je nodig hebt. Ten derde, bestuur met liefde, niet met angst. Ten vierde, wees dienstbaar. Je bent niet zoals een keizer of een koning, maar je bent een dienaar van God en van de Kerk.
Ten slotte, vergeet jezelf niet: ook de paus is gewoon een mens. Die laatste opmerking deed mij denken aan de film The Two Popes (2019), waarin paus Benedictus XVI (gespeeld door Anthony Hopkins) als laatste advies meegeeft aan (dan nog) kardinaal Bergoglio (een glansrol voor Jonathan Price): “Onthoud dat je als paus slechts een mens bent.”
De rol van (kerkelijke) leiders ligt tegenwoordig onder een vergrootglas. Fouten, waar dan ook gemaakt, door wie dan ook gemaakt, kunnen wereldwijd bijdragen aan het achteruitgaan van de geloofwaardigheid van de Kerk. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat onder de jongste generaties godszoekers een oprecht verlangen is naar echtheid en spiritualiteit.
Bernardus’ oproep tot innerlijke rust en bescheidenheid zullen daarom nu misschien meer aanspreken dan in andere tijden. En iedere paus, iedere leider, zal ook proefondervindelijk moeten leren dat ogenschijnlijk niets doen, wachten op het werk van de Heilige Geest, soms heilzamer is dan te veel te willen doen.
In de middeleeuwen bleef het lezerspubliek van Bernardus’ boekje beperkt tot de kloosters. Later raakte het boekje wat in de vergetelheid. Pas vanaf de twintigste eeuw kun je spreken van een toenemende belangstelling voor de lessen van Bernardus. Zo noemde paus Benedictus XVI het boekje een “spiegel voor geestelijk leiderschap”. Paus Franciscus verwees vaak impliciet naar dezelfde thema’s als hij de nadruk legde op eenvoud, stilte, prioriteit van gebed en onderscheiding en nederigheid.
En ook als je geen paus bent, kan het boekje een gids zijn voor hoe je onder hoge druk toch je innerlijk leven gezond kan houden. Dat maakt De consideratione nog steeds relevant en praktisch voor onze tijd.
Richard Steenvoorde is dominicaan en bijzonder hoogleraar Christelijke Filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
