Er was veel kritiek op paus Franciscus’ keuze om op Goede Vrijdag een Oekraïense en een Russische samen te laten optreden. Maar er zit een geopolitieke strategie achter.

De keren dat ik de brutalere en agressievere partij in een discussie was, had ik daar achteraf meestal spijt van, terwijl dat gevoel zich nooit voordeed als ik de meer hoffelijke partij was. Als je hoffelijk blijft, kun je namelijk de discussie op punten verliezen, maar je wint ruim op stijl.

In geopolitiek opzicht koos paus Franciscus op Goede Vrijdag voor hoffelijkheid. Hij nodigde twee bevriende vrouwen, de Russische Albina en de Oekraïense Irina, uit om samen het kruis te dragen tijdens de dertiende statie van de traditionele kruisweg in het Colosseum.

Zware kritiek

De paus zette het plan door, ook al klonk er van Oekraïense zijde zware kritiek. Zo noemde het hoofd van de Oekraïense Grieks-katholieke Kerk, Svjatoslav Sjevtsjoek, het besluit “incoherent en zelfs beledigend”. Een consortium van katholieke media in Oekraïne weigerde de plechtigheid zelfs uit te zenden, uit protest tegen het optreden van de twee vrouwen.

Het Oekraïense argument lijkt moeilijk te weerleggen. Door een Russische en een Oekraïense aan elkaar te koppelen, ongeacht hun vriendschapsband, riskeert de paus een morele gelijkwaardigheid te suggereren tussen de niet uitgelokte aanvalsoorlog van Rusland en het legitieme recht op zelfverdediging van Oekraïne.

Incoherent en beledigend

Bovendien, zo benadrukken de Oekraïners, is het voorbarig om over verzoening te spreken, aangezien daarvoor eerst berouw nodig is en er maar weinig tekenen zijn dat Vladimir Poetin bereid is berouw te tonen voor het door hem ingezette geweld.

“Voor de Grieks-katholieken van Oekraïne zijn de teksten en gebaren van de dertiende statie van deze kruisweg incoherent en zelfs beledigend, vooral in de context van de verwachte tweede, nog bloediger aanval van Russische troepen op onze steden en dorpen”, schreef Sjevtsjoek. (Het Vaticaan paste de teksten op het laatste moment aan, maar liet de twee vrouwen volgens plan het kruis dragen, red.)

De Grieks-katholieke leider benadrukte ook dat gebaren van verzoening tussen de twee volkeren alleen mogelijk zullen zijn wanneer de oorlog voorbij is “en degenen die zich schuldig hebben gemaakt aan misdaden tegen de menselijkheid op rechtvaardige wijze zijn veroordeeld”.

Fellere aanklachten

Maar let wel: paus Franciscus wordt steeds feller in zijn aanklachten tegen de Russische oorlog in Oekraïne, ook al heeft hij het woord ‘Rusland’ nog altijd niet in de mond genomen. Zozeer zelfs dat veel analisten het huidige conflict zien als het einde van het Vaticaanse multilateralisme en een terugkeer naar de traditionele alliantie tussen Rome en de westerse mogendheden.

Nog maar een week geleden verklaarde de paus dat “Christus opnieuw wordt gekruisigd te midden van de dwaasheid van de oorlog”. Daarmee ondermijnde hij feitelijk het beeld dat Poetin van zichzelf neerzet als een moderne Karel de Grote die het christendom, met name het orthodoxe, verdedigt in eigen land en in de rest van de wereld.

Verbittering en lijden

Op Goede Vrijdag was een hooggeplaatste medewerker van de paus, de Poolse kardinaal Konrad Krajewski, in Oekraïne. Hij bad bij een massagraf met meer dan tachtig Oekraïense slachtoffers van de Russische agressie in Borodjanka. Krajewski verwees daar expliciet naar de “verbittering en het lijden” waartoe dergelijke wreedheden onvermijdelijk leiden.

Paus Franciscus werd vorige week woensdag tijdens zijn algemene audiëntie gefotografeerd terwijl hij een Oekraïense vlag uit de stad Boetsja vasthield en zelfs kuste. Ook Boetsja is het toneel van massamoorden en vermeende oorlogsmisdaden. Hij heeft Krajewski ook twee ambulances laten afleveren om het lijden van de mensen in Kiev te helpen verlichten.

Barmhartigheid als hoeksteen

Het is dus niet zo dat Franciscus naïef of onverschillig is over de Russische invasie. Maar door barmhartigheid tot hoeksteen van zijn geopolitieke strategie te maken, lijkt hij zich te richten op de lange termijn.

Om te beginnen ziet de paus de onwaarschijnlijke vriendschap tussen Albina en Irina ongetwijfeld als een symbool van het vermogen om voorbij nationaliteit en etniciteit te kijken en onze gemeenschappelijke menselijkheid te erkennen, en dus als iets dat het vieren waard is. De kracht ervan is juist dat het nu komt, terwijl het conflict op zijn hoogtepunt is.

Wat Franciscus bovendien weet – en wat iedereen die er even over nadenkt onvermijdelijk moet erkennen – is dat Rusland en Oekraïne voorbestemd zijn een manier te vinden om samen te leven, niet alleen vanuit geografisch, maar ook vanuit cultureel en historisch oogpunt.

In een van mijn favoriete boekenreeksen, de Jack Reacher-boeken van Lee Child, luidt het motto van de hoofdpersoon: “Neem als eerste wraak”. Ofwel: als je weet dat de ander gaat aanvallen, wacht dan niet tot hij de eerste zet doet – schakel hem uit voordat hij daar de kans toe krijgt.

Franciscus’ versie van die filosofie lijkt te zijn: “Breng als eerste verzoening.” Ofwel: als een van de sleutels tot herstel van dit conflict, vroeg of laat, een vorm van verzoening tussen Russen en Oekraïners zal moeten zijn, dan kun je het best nu al modellen aanreiken van hoe dat eruit zou kunnen zien.

Verschil maken

Natuurlijk is het volkomen begrijpelijk dat veel Oekraïners niet in de stemming zijn voor verzoenende gebaren. Als je het grootste deel van je tijd bezig bent jezelf en je naasten te beschermen tegen afslachting, kan barmhartigheid moeilijk te verkopen zijn.

Maar op een bepaald moment zou het vermogen tot barmhartigheid wel eens het verschil kunnen maken tussen vrede en permanente oorlog. Misschien hoopt paus Franciscus dat zijn gok op Goede Vrijdag op dat moment zijn vruchten zal afwerpen. (Vertaling Susanne Kurstjens)