Oorlogen hebben altijd onvoorziene gevolgen: er wordt immers een status quo vernietigd en nieuwe realiteiten worden op gewelddadige wijze vormgegeven. Naast politieke, diplomatieke en militaire gevolgen van de Russische invasie in Oekraïne, lijkt Poetins oorlog ook belangrijke gevolgen te gaan hebben op religieus gebied. Er zijn ten minste drie duidelijk religieuze dimensies die tot nu toe meestal over het hoofd zijn gezien.

Er wonen ruwweg honderd miljoen orthodoxe christenen in Rusland en veertig miljoen in Oekraïne. De Russisch-orthodoxe Kerk beschouwt Oekraïne als de bakermat van haar geloof en haar “kerkrechtelijk grondgebied”, maar in de praktijk zijn de orthodoxen in Oekraïne verdeeld over drie Kerken, waarvan er slechts één rechtstreeks afhankelijk is van het patriarchaat van Moskou.

Gevolgen voor de orthodoxe Kerken

Door de oorlog zouden de orthodoxen in Oekraïne een nieuw besef van een gemeenschappelijke zaak kunnen krijgen, waardoor de greep van Moskou verzwakt en er een sterk nieuw tegenwicht in de orthodoxe wereld ontstaat.

Bovendien woedt er al enige tijd een strijd om het leiderschap in de orthodoxe wereld tussen het patriarchaat van Moskou en dat van Constantinopel. Constantinopel wordt als meer progressief en prowesters gezien, Moskou als conservatiever en de confrontatie zoekend. Constantinopel wordt in de orthodoxe traditie gezien als ‘eerste onder de gelijken’, Moskou heeft de aantallen, het geld en de steun van de Russische staat.

‘Het conflict draait om religie’

Mocht de orthodoxe opinie in de wereld verzuren ten opzichte van de Russen, dan zou dat de positie van Constantinopel kunnen versterken. Volgens godsdiensthistorica Diana Butler Bass draait het conflict “om religie en om de vraag welk soort orthodoxie vorm zal geven aan Oost-Europa en andere orthodoxe gemeenschappen over de hele wereld”, en om het “heroveren van het Heilig Land van de Russische Orthodoxie en het verslaan van de verwesterde (en decadente) ketters die de knie niet buigen voor het geestelijke gezag van Moskou”.

Wie, zo vraagt ze zich af, “gaat het geografische thuis, het ‘Jeruzalem’, van de Russische Kerk controleren? Moskou? Of Constantinopel?

Gevolgen voor katholiek-orthodoxe betrekkingen

Ten tweede kan de oorlog ook belangrijke gevolgen hebben voor de katholiek-orthodoxe betrekkingen, en dan vooral voor het lot van de Grieks-katholieke Kerk in Oekraïne.

De Grieks-katholieken hebben er lang een grote rol gespeeld in nationale aangelegenheden en generaties van geleerden en activisten voortgebracht die zich inzetten voor een verenigde en onafhankelijke christelijke gemeenschap in het land. Ze zijn over het algemeen sterk prowesters en speelden een belangrijke rol in de verschillende Oekraïense opstanden voor onafhankelijkheid. Juist daarom zullen zij waarschijnlijk een groot risico lopen wanneer het Russische offensief zich verder uitbreidt.

Het Vaticaans beleid ten opzichte van de Russische Orthodoxie, dat teruggaat tot Paulus VI, draait om de ‘zachte’ benadering, waarbij het zich veel moeite getroostte om confrontaties te vermijden. Dat werd bestendigd onder paus Johannes Paulus II, die droomde van een christendom dat zou “ademen met beide longen”, Oost en West. Hij droeg bij aan de ineenstorting van het Sovjetimperium, maar neigde naar eerbied en tact als het op de Russisch-orthodoxen aankwam.

Dat alles was frustrerend voor veel katholieken tijdens de Koude Oorlog, en dat is nog steeds zo. Paus Franciscus heeft Rusland nog niet openlijk tot agressor verklaard, noch heeft hij Poetins daden veroordeeld.

Wijziging in Vaticaans beleid

Het huidige conflict kan het Vaticaanse beleid veranderen. Franciscus’ bezoek, vrijdag, aan de Russische ambassade bij de Heilige Stoel ging niet gepaard met openlijke kritiek op Moskou, maar een paus stormt niet naar een buitenlandse ambassade omdat hij zo in zijn nopjes is.

Misschien zal de oorlog leiden tot een nieuwe oecumenische visie van het Vaticaan, een die wat krachtiger is in zijn vermogen om terug te slaan.

Gevolgen voor conservatieve katholieken

Ten derde zou de crisis gevolgen kunnen hebben voor conservatieve katholieke en christelijke kringen in het Westen, die Poetin zien als bondgenoot in de strijd tegen het islamitisch radicalisme, vooral rond de bescherming van vervolgde christenen in het Midden-Oosten, en voor de bevordering van traditionele christelijke waarden.

Als sommige van hen Poetin maar een zure man zouden gaan vinden, zou dat een zoektocht op gang kunnen brengen naar andere manieren om hun doelstellingen te bevorderen.

Vrijkaart voor Poetin

Overigens is Poetins pretentie een groot verdediger van het geloof te zijn, niet alleen maar geklets. Op kritieke momenten in het Midden-Oosten gebruikte hij Ruslands macht op manieren die de christenen daar daadwerkelijk ten goede kwamen, met name in de strijd tegen IS in Syrië en Irak.

Volgens de wet van de onbedoelde gevolgen zou een verzwakte en afgeleide Poetin die christenen uiteindelijk aan een groter gevaar kunnen blootstellen. Die mogelijkheid kunnen westerse leiders maar beter voorzien, anders krijgt Poetin een vrijkaart om hun houding te verkopen als falen.

Na deze oorlog ziet het wereldwijde religieuze landschap er anders uit. Hoe, zal worden bepaald door de keuzes die religieuze leiders nu maken. (Vertaling Susanne Kurstjens)

Deze analyse verscheen eerder op cruxnow.com.