Een wereldwijde crisis heeft de wereld op zijn kop gezet, miljoenen mensen geraakt, angst gezaaid, samenlevingen gepolariseerd en de trend versterkt van een nieuw soort politiek: luid, boos en gericht op het demoniseren van anderen.
Tenzij er iets verandert, lijken we af te stevenen op een lang en bloedig conflict. In die context schrijft een paus een encycliek waarmee hij een alternatief wil bieden voordat het te laat is.
Dat zou de beschrijving kunnen zijn van de omstandigheden rond paus Franciscus’ nieuwe encycliek Fratelli Tutti, die zondag werd gepubliceerd. Het is echter de achtergrond waartegen Quadragesimo Anno werd geschreven, de sociale encycliek van paus Pius XI uit 1931.
Die werd gepubliceerd in een tijd van grote crisis na de beurskrach van 1929, terwijl Mussolini al stevig aan de macht was in Italië en Hitler op weg was de macht in Duitsland over te nemen.
In Quadragesimo Anno schetst Pius XI de tekortkomingen van het kapitalisme en het communisme, en stelt hij een derde weg voor, geworteld in de katholieke sociale leer.
Op een bepaalde manier was die encycliek een poging om de bom te ontmantelen voordat die zou afgaan. Maar die poging faalde en de explosie die Pius XI had voorzien, bleek nog erger te zijn dan hij had kunnen denken.
De tijd zal leren welke impact Fratelli Tutti zal hebben, maar de overeenkomsten zijn opvallend.
Dit is Franciscus’ derde encycliek, na Lumen Fidei uit 2013 en Laudato Si’ uit 2015, en het is zonder meer zijn meest alomvattende. Het lijkt bijna een sociaal en politiek testament, een samenvatting van zijn hele pontificaat in iets meer dan veertigduizend woorden.
Fratelli Tutti bevat een veelheid aan onderwerpen en zal ongetwijfeld op allerlei manieren geïnterpreteerd worden. Zo zal het voor veel Amerikanen verleidelijk zijn om in paragraaf 15 een verwijzing te zien naar het eerste verkiezingsdebat tussen Donald Trump en Joe Biden: “Debat ontaardt in een permanente staat van meningsverschillen en confrontatie.”
“Fratelli Tutti lijkt bijna een sociaal en politiek testament”
Tweet dit!
Voor alle duidelijkheid: Franciscus schreef de encycliek lang voor dat debat en zijn horizon reikt duidelijk verder dan de Verenigde Staten. Hij schrijft in paragraaf 7 zelfs dat hij al lang voor het uitbreken van de coronacrisis begon met het schrijven van Fratelli Tutti.
Misschien kunnen we de encycliek wel het best omschrijven als een uitgebreide meditatie op het politieke en economische leven van de vroege 21e eeuw, inclusief de impact van het coronavirus.
Franciscus ziet dat er een strijd gaande is tussen twee gebrekkige alternatieven: het neoliberale individualisme en het nationalistische populisme. Zijn ‘derde weg’ is een sociale ethiek van menselijke broederschap.
Het is belangrijk te benadrukken dat Franciscus kritiek op het hyperindividualisme niet alleen om economie draait, maar om cultuur, en dat die niet echt links noch rechts is.
De paus presenteert het traditionele katholieke begrip van de universele verdeling van goederen als het tegengif tegen het neoliberalisme. Dat houdt in dat er op het recht op privé-eigendom altijd een ‘sociale hypotheek’ rust.
Dat komt overeen met wat alle pausen sinds Leo XIII zeggen, al geeft Franciscus er een nieuwe draai aan door het begrip te verbinden aan de vragen rond nationale soevereiniteit die opgeworpen worden in het huidige migratiedebat.
“We kunnen zeggen dat elk land ook toebehoort aan de vreemdeling, in de zin dat de goederen van een land een mens in nood die van elders komt niet ontzegd mogen worden”, schrijft hij in paragraaf 124.
Wat het populisme betreft, liegt zijn kritiek in Fratelli Tutti er niet om. In paragraaf 11 staan termen als “kortzichtig, extremistisch, verbitterd en agressief nationalisme” die de toon zetten voor wat volgt.
Iedereen die de politieke discussies deze dagen volgt, naar het nieuws kijkt of een twitteraccount heeft, kan de woorden van de paus bevestigen als hij zegt dat die discussies steeds akeliger worden en gekenmerkt worden door een aperte woede die ons vertelt dat er iets serieus mis is.
“Dingen die tot een paar jaar geleden door niemand gezegd konden worden zonder het risico te lopen het universele respect te verliezen, kunnen nu straffeloos en in de meest grove bewoordingen worden verkondigd, zelfs door sommige politieke figuren”, schrijft hij in paragraaf 45.
“De neiging tot agressie is verergerd door de coronacrisis”
Tweet dit!
Het medicijn dat de paus voorstelt, menselijke broederschap, kan vaag overkomen en Franciscus legt dit niet in detail uit. Maar hij geeft gaandeweg wel aanwijzingen: zorg voor de ouderen, de bestrijding van racisme en seksisme, compassie met migranten, kwijtschelding van schulden voor arme landen, een sterkere rol voor de VN en regionale allianties, en de afwijzing van oorlog en de doodstraf.
Maar Fratelli Tutti beschrijft vooral de ethiek van broederschap, te beginnen met het afwijzen van agressie jegens anderen. Die neiging tot agressie, zegt hij, is verergerd door de coronacrisis en de verschuiving naar steeds meer ‘virtuele’ relaties.
Het moge duidelijk zijn dat Franciscus niet erg optimistisch gestemd is over waar het naartoe gaat met de wereld. Het is veelzeggend dat zelfs de passages in de encycliek die gaan over hoop al snel vervallen in geweeklaag.
Kort gezegd ziet Franciscus dat de twee grote sociale pandemieën – de bevoorrechte individualistische onverschilligheid en de blinde populistische woede – alleen maar versterkt worden door de coronapandemie, en leiden tot rampspoed die enkel afgewend kan worden door een nieuwe kracht.
Pauskenner Austen Ivereigh is niet optimistisch over het effect dat de encycliek zal hebben: “Net als de pausen in de jaren twintig en dertig, ziet Franciscus een duistere toekomst opdoemen en hij creëert een ruimte die christenen en anderen van goede wil in kunnen nemen in het opdoemende conflict. Maar net als die eerdere pausen, zal er waarschijnlijk pas veel later naar hem geluisterd worden.”
Aan de andere kant schreef historicus James Chappel in 2018 dat die pausen uit de jaren twintig en dertig de Kerk gered hebben met hun poging de moderniteit niet van buitenaf te veroordelen, maar juist van binnenuit te bewerken.
“De strijd tegen het totalitarisme werd beëindigd, de katholieken wonnen en de moderne Kerk werd ten diepste gevormd door die strijd”, aldus Chappel.
Heeft paus Franciscus de Kerk voorzien van de middelen om opnieuw zo’n grote wereldwijde strijd aan te gaan en er springlevend weer uit te komen?
De tijd zal het leren, maar als de balans opgemaakt kan worden, zal die ongetwijfeld starten bij Fratelli Tutti. (Vertaling Susanne Kurstjens)
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
