Kunstmatige intelligentie kent vele positieve toepassingen, maar de gevaren die er ook zijn vragen om een diepere ethische reflectie. Dat is de strekking van een vandaag gepubliceerde notitie van het Vaticaan.

Op de dag dat de BigTech-wereld in rep en roer is over een goedkope Chinese AI-toepassing die de reuzen als ChatGPT links en rechts inhaalt, brengt het Vaticaan een document naar buiten dat bedrijven, burgers en overheden oproept om eens pas op de plaats te maken en écht na te denken over de betekenis van kunstmatige intelligentie.

Oude en nieuwe wijsheid

Antiqua et nova heet het document, oud en nieuw, verwijzend naar een tamelijk onbekende gelijkenis in het Matteüsevangelie waarin Jezus kort gezegd stelt dat er oude en nieuwe wijsheid te putten is uit de Heilige Schrift.

Het werd niet toevallig vandaag gepubliceerd op de feestdag en 800^e verjaardag van één van de belangrijkste kerkleraren aller tijden: Thomas van Aquino. Puttend uit Griekse filosofie en Bijbelse theologie groeide deze 13^e-eeuwse dominicaanse denker uit tot een onmisbare steunpilaar van de gehele katholieke intellectuele traditie, en zijn inzichten over rationaliteit en het menselijke intellect blijken juist in deze discussie uiterst actueel.

Belangrijk voor het Vaticaan

De notitie is ondertekend door de prefecten en secretarissen van twee dicasteries, van die van de Geloofsleer en van Cultuur en Educatie, en is ook voorgelegd aan en goedgekeurd door paus Franciscus zelf. Het laat zien hoe belangrijk het Vaticaan dit thema vindt; de paus heeft er ook bij herhaling opmerkingen over gemaakt de laatste jaren, en in oktober vorig jaar werd er ook al een grote internationale conferentie gehouden over het thema aan een van de pauselijke universiteiten van Rome.

De teneur daarbij is steeds: AI is een belangrijke ontwikkeling, die de belofte van vele positieve toepassingen in zich herbergt, maar die ook gevaren kent en daarom om een meer fundamentele ethische discussie vraagt.

Dieper begrip van intelligentie

Antiqua et nova wil een duit in precies dat zakje doen. Het stipt actuele discussies aan – bijvoorbeeld over deepfakes, nepnieuws, privacyvraagstukken, toepassingen in moderne oorlogsvoering, enzovoort – maar niet voordat het veel fundamentelere vragen heeft gesteld: wat is kunstmatige intelligentie eigenlijk? Kunnen we hier überhaupt wel spreken van intelligentie?

Met een beroep op een eeuwenlange traditie van filosofie, theologie en antropologie, wordt een dieper begrip gevraagd van termen als ‘intelligentie’, ‘intellect’ en ‘ratio’.

Menselijk aanvoelen

In het christelijke denken, zo legt het document uit, hangen die termen nauw samen met intuïtie, met een heel fysiek, menselijk aanvoelen van wat ertoe doet in het leven. Zoals volken die wij soms ‘primitief’ noemen vaak een veel beter begrip hebben van de cycli van de natuur, of zoals een goede vriend heel precies kan aanvoelen welke woorden op een bepaald moment de juiste zijn.

“Een juist begrip van menselijke intelligentie”, zo schrijven de opstellers, “kan daarom niet worden gereduceerd tot het louter verwerven van feiten of het vermogen om specifieke taken uit te voeren. In plaats daarvan gaat het om de openheid van de persoon voor de ultieme vragen van het leven en weerspiegelt het een oriëntatie op het Ware en het Goede.”

Positieve en negatieve toepassingen

Vanuit dit kerninzicht weegt het document allerlei mogelijke toepassingen van AI. Het document volgt – ook weer in het spoor van Thomas van Aquino – een scholastiek aandoende methode van ‘enerzijds’ en ‘anderzijds’, van stellingen die wijzen op positieve toepassingen, afgewisseld met bezwaren en tegenwerpingen.

Bijvoorbeeld: in klimaatvraagstukken kan AI positief gebruikt voor allerlei complexe modellen voor weersvoorspelling of duurzame agrarische oplossingen, maar anderzijds veroorzaken AI-toepassingen met hun enorme serverparken ook zelf een niet geringe CO2-uitstoot. Of: AI biedt uitgelezen mogelijkheden voor het onderwijs, maar kan ook desinformatie verspreiden.

Echte wijsheid

Dit alles vraagt om een zorgvuldig onderscheidingsproces, om een type menselijke wijsheid die nooit vervangen kan worden door computerkennis. Het vraagt ook om diepere overwegingen dan ‘help, we worden ingehaald door China, laten we nog een paar miljard extra investeren in nog slimmere computers’.

Misschien is het Vaticaan daarmee een roepende in de woestijn, maar iemand zal die ondankbare profetische rol toch op zich moeten nemen. Met Antiqua et nova is zeker niet het laatste woord gezegd, zei ook een van de opstellers bij de presentatie ervan, maar het biedt de broodnodige diepere reflecties op een uiterst actuele ontwikkeling.