Franciscus’ standpunt over Oekraïne toont aan dat de gemiddelde katholiek een andere is dan zeventig jaar geleden en dat pausen niet langer kapelaans van de NAVO zijn.

Na Ruslands omstreden annexatie van vier regio’s in Oekraïne, was dit de reactie van een woordvoerder van een belangrijke mondiale speler, die al kritiek kreeg vanwege haar vermeende ambivalente houding tegenover Poetins oorlog:

“Wij geloven dat alle landen respect verdienen voor hun soevereiniteit en territoriale integriteit, dat de doelstellingen en beginselen van het VN-Handvest moeten worden nageleefd, dat de legitieme veiligheidsbelangen van elk land serieus moeten worden genomen en dat steun moet worden verleend aan alle inspanningen die bijdragen tot een vreedzame oplossing van de crisis.”

“Wij hopen dat de betrokken partijen hun meningsverschillen naar behoren zullen aanpakken door middel van dialoog en overleg. Wij staan klaar om met leden van de internationale gemeenschap samen te werken om een constructieve rol te blijven spelen bij inspanningen tot de-escalatie.”

Nadruk op dialoog

Let op het ontbreken van een duidelijke veroordeling van het Russische optreden, de poging om een zekere legitimiteit te verlenen aan de veiligheidsproblemen die Poetin aanvoert als voorwendsel voor de oorlog, en de nadruk op de oproep tot dialoog en vrede in plaats van schuldigen aan te wijzen of partij te kiezen.

Hoewel dit alles kenmerkend is voor de houding van paus Franciscus en het Vaticaan jegens Oekraïne (onlangs maakte de paus veel van dezelfde opmerkingen in gesprek met mede-jezuïeten in Kazachstan), was het in dit geval niet een woordvoerder van het Vaticaan die hierboven werd geciteerd, maar van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken.

Dichter bij China en India

Toen de VN-Veiligheidsraad zich afgelopen vrijdag boog over een door de Verenigde Staten ingediende motie om de annexatie te veroordelen, stemden tien landen voor en onthielden er vier zich van stemming: China, India, Brazilië en Gabon. Het Vaticaan zit niet in de Veiligheidsraad, maar als dat wel zo was, zou het waarschijnlijk met de onthoudingen hebben meegestemd.

Natuurlijk zijn de politieke, economische en strategische berekeningen die China tot een gemengde houding ten aanzien van Oekraïne hebben gebracht, heel wat anders dan de morele en humanitaire overwegingen die Franciscus drijven. Feit is wel dat het inhoudelijke standpunt van het Vaticaan over het Oekraïne-conflict vaak dichter bij dat van Beijing lijkt te liggen dan bij dat van Washington, of zelfs dat van Rome.

Kritiek op Franciscus’ houding

De nieuwe mogelijke premier van Italië, Giorgia Meloni, gaf vrijdag een scherpe verklaring uit waarin zij de referenda in de vier gebieden beschreef als een “farce” en de annexaties als “zonder juridische of politieke waarde”. Niemand in het Vaticaan is ook maar in de buurt gekomen van zulke uitspraken.

Het feit dat Franciscus en zijn Vaticaanse bondgenoten soms meer klinken als China of India dan hun historische partners in het Westen, is natuurlijk een van de redenen waarom sommige katholieke critici ongelukkig zijn met zijn houding.

Kapelaan van de NAVO

Maar laten we de situatie in historische termen proberen te begrijpen. Vanuit een bepaald gezichtspunt zou je kunnen stellen dat de reactie van deze paus op het conflict in Oekraïne een natuurlijk gevolg is van de massale demografische en culturele transities binnen het katholicisme gedurende een groot deel van de vorige eeuw.

Toen in 1949 de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) werd opgericht, werd in katholieke kringen wel eens gekscherend gezegd dat de toenmalige paus, Pius XII, tot kapelaan van dat verbond zou moeten worden benoemd.

Demografische veranderingen

Voor een deel was dat een gevolg van de demografie van het katholicisme: In 1950 waren er iets meer dan 400 miljoen katholieken in de wereld. Ongeveer de helft daarvan woonde in Europa, dat sterk afhankelijk was van de Amerikaanse veiligheidsparaplu tegen wat werd gezien als de dreiging van de Koude Oorlog. Ook het antireligieuze beleid van de Sovjet-Unie woog hierbij zwaar mee.

Maar de katholieke demografie zit anno 2022 heel anders in elkaar. Vandaag zijn er 1,3 miljard katholieken in de wereld. Daarvan woont zo’n twee derde in Afrika, Azië en Latijns-Amerika, buiten de traditionele grenzen van het Westen dus. Statistisch gezien is de typische katholiek nu veel vaker gekleurd en arm dan blank en middenklasse, en woont hij ook vaker in een buurt waar de veronderstelde deugdzaamheid van de Verenigde Staten en hun westerse bondgenoten niet vanzelfsprekend is.

Veel christenen in het Midden-Oosten blijven wantrouwig tegenover het Amerikaanse buitenlandse beleid na de oorlog in Irak, een houding die nog is versterkt door wat werd ervaren als de Amerikaanse verwaarlozing van Afghanistan. In Latijns-Amerika herinneren veel mensen zich de bewogen geschiedenis van de VS in de regio. Zelfs in Afrika staan veel gewone mensen tegenwoordig positief tegenover China’s beleid van investeringen en betrokkenheid tegenover wat zij zien als brede Amerikaanse verwaarlozing.

Franciscus is de paus die deze trends een gezicht geeft. Hij is de eerste paus uit het zuiden van de wereld, de eerste uit Latijns-Amerika en de eerste van buiten Europa sinds de eerste eeuwen van de Kerk. In zekere zin is het een terugkeer naar de katholieke wortels, want de allereerste paus, Petrus, werd geboren in Bethsaïda in het huidige Israël, en behoorde tot een volk dat ook vrij sceptisch stond tegenover de grote wereldrijken van die tijd.

‘Demografie bepaalt de toekomst’

Dit zegt uiteraard allemaal niets over de inhoud van Franciscus’ standpunt over Oekraïne. Over dat standpunt kunnen we legitiem discussiëren, want zelfs de meest vergaande opvatting van pauselijke onfeilbaarheid zou zijn standpunten over geopolitiek niet omvatten. Bovendien zei Franciscus zelf onlangs tegen de jezuïeten in Kazachstan dat hij wel tegen kritiek kan: “De paus wordt niet boos als hij verkeerd begrepen wordt, want ik ken het leed dat erachter schuilgaat.”

Maar zoals Auguste Comte, de vader van de moderne sociologie, ooit zei: “Demografie bepaalt de toekomst.”

In die zin zullen Amerikaanse en Europese katholieken er waarschijnlijk aan moeten wennen om van het Vaticaan uitspraken te horen die niet rechtstreeks uit het NAVO-handboek lijken te komen. Want wat pausen vandaag ook mogen zijn, ze lijken niet meer voorbestemd om de kapelaans van de Atlantische alliantie te zijn.

Overeenkomst met China

Franciscus heeft waarschijnlijk ook nog een andere reden om niet boos te worden als er wordt gezegd dat hij te vriendelijk is voor China, namelijk de wens van het Vaticaan om zijn controversiële overeenkomst met Beijing over de benoeming van bisschoppen in het land te verlengen. Wat dat betreft, zou hij aangemoedigd kunnen worden door wat de Chinese woordvoerder vrijdag zei, in antwoord op een vraag over die overeenkomst.

“Sinds China en het Vaticaan de voorlopige overeenkomst over de benoeming van bisschoppen hebben ondertekend, is de overeenkomst met succes uitgevoerd dankzij de inspanningen van beide partijen. De twee partijen zullen de relevante werkzaamheden voortzetten in overeenstemming met de overeengekomen afspraken.”

Wat dat ook moge betekenen, het klinkt zeker niet als een duidelijk ‘nee’. (Vertaling Susanne Kurstjens)