Het ambt van diaken is in nevelen gehuld: over met name de vroege geschiedenis van deze eeuwenoude wijding is weinig bekend. Een divers gezelschap wil nieuw licht schijnen op het diakenambt in de vroege Kerk.

Op 11 oktober kreeg bisschop Hans van den Hende door Ton van Eijk, priester van zijn bisdom, een exemplaar aangeboden van een bundel wetenschappelijke artikelen over diakens in het vroege christendom. In 2018 verscheen al het eerste deel over de eerste twee eeuwen; de nieuwe bundel gaat over de derde tot de vijfde eeuw.

Misverstand over diakens

Een van de samenstellers van de bundel is Bart Koet. Een “verborgen geschiedenis” noemt hij de geschiedenis van de diaken. Veel mensen denken dat er sinds de oudheid geen permanente diakens meer waren en dat het Tweede Vaticaans Concilie dit ambt herstelde, maar dat klopt niet.

“De laatste (permanente) diaken voor het Tweede Vaticaans Concilie was kardinaal Mertel en die stierf in 1899”, vertelt Koet. “Franciscus van Assisi was volgens de bronnen diaken, net als Geert Grote; de componist Franz Liszt was subdiaken. Die werd toen net als priesters aangesproken met ‘abbé’.”

Vorsten als diakens

“De Engelse koningen dragen tot op de dag van vandaag bij hun kroning een dalmatiek. Ook Charles werd bij zijn kroning zo als een diaken gekleed. Uit heel veel bronnen is bekend dat vorsten na de kroning het Evangelie lazen. Dat begint met Karel de Grote. Vorsten werden gezien als minister (dienaar), in het Grieks ‘diaken’. Het is een heel uitgebreide geschiedenis die nog lang niet in kaart gebracht is.”

Groot team

Als je de oudste geschiedenis van het ambt van diaken wil onderzoeken, heb je veel verschillende bronnen, zoals de Bijbel, maar ook geschriften van Augustinus en veel andere schrijvers uit die tijd.

“Het probleem is dat je nooit gespecialiseerd kunt zijn in alle bronnen”, aldus Koet. “Tot nu toe was het steeds één man, vaak een priester of dominee, die de geschiedenis van het ambt in de Kerk beschreef en dan vooral focuste op het presbyteriale of priesterlijke ambt. Ik heb een groot team samengesteld en die bronnen onder de leden van dat team verdeeld. Het is denk ik de eerste keer dat zo veel geleerden met elkaar de bronnen van de geschiedenis van een ambt, in dit geval dat van diaken, in de vroege Kerk bestudeerden.”

Wetenschappelijk en oecumenisch

Het is een divers gezelschap: een Finse lutheraan, een Australische baptist, een Spaanse Opus Dei-priester, Duitse protestanten, een anglicaanse priester, jong, oud, man, vrouw. “Het is heel breed, zowel wetenschappelijk als oecumenisch.”

Samen legden ze de puzzelstukjes bij elkaar en zo werden een aantal tendensen zichtbaar. De diakens waren duidelijk belangrijk voor het bestuur van de Kerk, constateert Koet. “In de eerste eeuwen werden bisdommen bestuurd door de bisschop, bijgestaan door de diakens. Dat kun je ook zien aan de martelaren. Bisschoppen worden vaak met hun diakens martelaren.”

Diaken en bisschop sterven samen

Over Laurentius, een voorbeeld daarvan, schreef bovengenoemde Ton van Eijk in deze bundel. “Er is zelfs een verhaal over een bisschop uit de zevende eeuw die wordt vermoord. Zijn diaken, die heel ergens anders op bed ligt, sterft op hetzelfde moment: ze horen bij elkaar.”

“Het ambt in de vroege Kerk is een ‘shared ministry’. Dat sluit aan bij het Nieuwe Testament: Jezus stuurt mensen twee aan twee de wereld in.” Het idee dat diakens vooral de zorg voor de armen als taak hadden, is een misvatting uit de negentiende eeuw, stelt Koet. “Ze gingen naar de armen toe, maar ook naar de keizer, en ze gingen namens hun bisschop naar synodes.”

De diaken als lezer en verbinder

Het lezen van het Evangelie is ook vanouds een taak van de diaken. Dat Koet zelf diaken is, houdt hiermee verband. Hij is onder meer gespecialiseerd in de studie van het Nieuwe Testament: “Ik heb aan de bisschop gevraagd om te worden gewijd omdat ik het Evangelie verkondig en uitleg. Dat is mijn binding met het diakenambt.”

Een andere hoofdlijn van de diaken is de rol van verbinder. “Je ziet dat in de oude liturgie. De bisschop zit met de presbyters om hem heen. De diaken is degene die de verbinding maakt met het volk: hij geeft de aanwijzingen, zoals: ‘Wenst elkaar de vrede’.”

Vrouwelijke diakens

En dan is er de kwestie van de vrouwelijke diakens. Ook daarvoor zijn aanwijzingen. “Er zijn authentieke bronnen over een diacones: de heilige Radegonda, die leefde in de zesde eeuw. Zij was getrouwd met Chlotarius, de koning van de Franken. Chlotarius liet haar broer vermoorden omdat hij hem als concurrent zag. Radegonda wilde toen niets meer van haar man weten en vroeg de bisschop of ze non kon worden. ‘Nee’, zei de bisschop, ‘dat kan niet omdat je getrouwd bent, maar je kunt wel diacones worden.’”

De discussie over vrouwelijke diakens binnen de rooms-katholieke Kerk lijkt stil te liggen. Het onderwerp is afgevoerd van de agenda van de synode. Toch heeft Koet uit Rome ook waarderende reacties op het eerste boek gehad en wel juist op het punt dat zo’n boek gebruikt kan worden bij verdere studie over de vrouwelijke diakens. Koet denkt dat het boek niet alleen kan helpen met denken over vrouwelijke diakens, maar ook een model kan geven voor elk ambt, misschien zelfs elke vorm van leiderschap. “Het idee van ‘shared ministry’ kan helpen om na te denken over wat leiderschap is.”