<

Geef om katholieke journalistiek

doneer
Analyse

Eén stap terug, twee vooruit? Waarom het nieuwe motu proprio van de paus géén breuk met de traditie is

Anton de Wit 19 juli 2021
image
Een priester celebreert volgens de oude tridentijnse ritus in New Orleans. Deze parochie doet dat al sinds 1984, maar had daar tot 2007 speciale toestemming voor nodig van de plaatselijke bisschop. Door een nieuw besluit van paus Franciscus zal dat opnieuw zo zijn. Foto: CNS photo - Peter Finney Jr., Clarion Herald

Voor katholieken die van de liturgie van voor Vaticanum II houden, is het meest recente motu proprio van paus Franciscus een bittere pil. Toch is die inperking van de oude ritus terecht en onvermijdelijk. En biedt die juist ook kansen voor een traditionele liturgiebeleving.

“Het is oorlog”, reageerde een Amerikaanse blog van traditionalistische katholieken pal nadat bekend werd dat paus Franciscus de traditionele Latijnse Mis aan banden legt. Misschien dat een buitenstaander de wenkbrauwen fronst om dergelijke oorlogsretoriek, maar wie de discussies over de kerkelijke liturgie een beetje volgt, kon het zien aankomen. Sterker nog, het is precies vanwege dergelijke militante geluiden van een misschien klein maar toch luidruchtig groepje traditionalisten, dat de paus zich genoodzaakt zag de oude Mis aan banden te leggen.

Correctie op een correctie

Het volgende is aan de hand, in een notendop. Afgelopen vrijdag publiceerde de paus een zogeheten ‘motu proprio’, een pauselijk besluit ‘uit eigen beweging’ (dat is wat het Latijnse begrip betekent). Voor een paus is het motu proprio vooral een beleidsinstrument, een manier om kleinere en grotere dingen in de kerkelijke praktijk recht te zetten. Niet zelden draaien ze besluiten van voorgangers terug.

“Franciscus draaide het besluit van Benedictus terug, maar handelde in overeenstemming met de bedoelingen van zijn voorganger – namelijk bevordering van de eenheid”

Zo ook het motu proprio van afgelopen vrijdag, Traditionis Custodes. Dat is een correctie op het motu proprio Summorum Pontificum van paus Benedictus XVI uit 2007, dat op zijn beurt weer een correctie vormde op het beleid van diens voorganger paus Johannes Paulus II.

Weinig enthousiasme

De kwestie is: hoe gaat de Kerk om met de liturgie zoals die vóór het Tweede Vaticaanse Concilie werd gevierd? Tijdens die kerkvergadering werd een herbronning en vernieuwing van de liturgie voorgesteld, die in 1970 door paus Paulus VI werd geformaliseerd. Een deel van de katholieken reageerde met weinig enthousiasme op deze zogenoemde novus ordo, en bleef liever de oude tridentijnse ritus vieren.

https://www.kn.nl/abonnementen/

Dat was lange tijd maar zeer beperkt toegestaan, tot Summorum Pontificum. Dat schrijven kwam de critici tegemoet, en stond de Mis ‘in buitengewone vorm’ ruimer toe. De hoop was dat de twee vormen elkaar wederzijds zouden verrijken en dat er door het toestaan van een ruimere liturgische diversiteit minder onderlinge verdeeldheid zou zijn. Van meet af aan was wel duidelijk, dat er na verloop van tijd geëvalueerd moest worden of dat ook daadwerkelijk zo zou uitpakken.

Polarisatie

Paus Franciscus heeft die evaluatie uitgevoerd en won advies in bij een groot aantal bisschoppen wereldwijd. Daaruit kwam het beeld naar voren, dat er van wederzijdse verrijking maar amper sprake is. In plaats daarvan is de tridentijnse ritus in hoge mate gepolitiseerd en gepolariseerd geraakt. Deze oude Mis is helaas speelbal geworden van mensen die niet alleen de liturgische vernieuwingen, maar in feite álle vruchten van het Tweede Vaticaanse Concilie verwerpen, en zichzelf beschouwen als de kleine restkerk van ‘ware’ katholieken.

“Natuurlijk schiet het besluit in het verkeerde keelgat van menig traditionalist, maar de paradox is dat het allerminst een breuk is met de traditie”

Om die reden zag de paus zich genoodzaakt om de situatie in feite terug te draaien naar hoe het ook onder paus Johannes Paulus II of zelfs onder paus Paulus VI al was. Kortweg: de oude Mis is nog wel toegestaan, maar alleen na expliciete toestemming van de plaatselijke bisschop. Die krijgt dus – en dat is typisch Franciscus – meer bevoegdheid en verantwoordelijkheid om de eenheid te bewaren. De bisschoppen moeten erop toezien dat er geen nieuwe groepen worden opgericht die zich bedienen van de oude ritus. De nieuwe ritus is en blijft maatgevend – de oude lijkt uitgefaseerd te worden.

Dynamische traditie

Natuurlijk schiet dit in het verkeerde keelgat van menig traditionalist, maar de paradox is dat het allerminst een breuk is met de traditie. Het wezen van traditie, overlevering, is veranderlijk. Gebruiken worden van generatie op generatie doorgegeven en veranderen onvermijdelijk in het proces. Soms geleidelijk, soms met plotse sprongen. Soms stilzwijgend, soms met felle (woorden-)strijd. Soms door slijtage en verwatering, soms door herbronning en nieuwe begeestering.

image
De communie-uitreiking tijdens een tridentijnse Mis in Detroit. Foto: CNS photo - Gregg McIntosh, Michigan Catholic

Nergens is dat zo goed zichtbaar als in de liturgie van eeuwen. Traditionalisten doen het soms voorkomen alsof de heilige Mis in volstrekt onveranderde vorm is gevierd vanaf het Laatste Avondmaal in het jaar 33 tot in 1970, toen het nieuwe missaal van Paulus VI er abrupt een einde aan maakte. Niets is minder waar. In de vroege kerk bestond een wirwar van liturgische stromingen – de Keltische liturgie, de Mozarabische, de Gallicaanse en dan nog evenveel liturgische stijlen als er kloosterordes bestonden. De Romeinse liturgie ontpopte zich gaandeweg, en niet zonder slag of stoot, tot dé centrale ‘eenheidsliturgie’.

Trente

In de kleurrijke Middeleeuwen groeide er opnieuw een grote verscheidenheid aan liturgische praktijken. Er ontstond wildgroei, tot het Concilie van Trente daar in de zestiende eeuw in besloot te snoeien. De tridentijnse ritus is dus zélf een vernieuwingsliturgie, die een einde moest maken aan oude sleetse vormen, en  opnieuw eenheid moest brengen.

https://www.us12.list-manage.com/subscribe/post?u=d22144bf286104d517b638301&id=b3f10e4ed1

Het nieuwe pauselijk schrijven past dus naadloos in een traditie die groeit, bloeit én van tijd tot tijd snoeit. Steeds opnieuw hebben pausen en prelaten de vraag op tafel gelegd: waar gáát het ook alweer om in de liturgie? Wat is wezenlijk en welke gegroeide praktijken leiden daar juist van af? En ook, niet onbelangrijk: wat brengt eenheid, wat verdeeldheid?

In lijn met zijn voorganger

Die laatste vraag was essentieel voor paus Benedictus, toen die in 2007 de regels voor het vieren van de tridentijnse ritus versoepelde. Hij hoopte daarmee tegemoet te komen aan de traditionalisten die – laten we wel wezen: vaak heel terechte – kritiek hadden op de liturgische praktijken zoals die laatste decennia zijn gegroeid in onze Kerk. Hij hoopte dat het zelfs een opening kon bieden naar verdere dialoog met de schismatieke Pius X-broederschap.

“Je kunt paus Franciscus niet de schuld geven voor deze noodzakelijke beslissing; het zijn de radicalen geweest die de buitengewone vorm om zeep hebben geholpen”

Dat was een uitstekende gedachte, maar helaas is het ijdele hoop gebleken. Het is dus zeer terecht dat Franciscus besloot in te grijpen. In één van de vele woeste reacties stond dat hij hiermee “zijn voorganger een klap in het gezicht geeft”. Maar dat is volmaakte onzin. Franciscus handelde volstrekt in overeenstemming met de bedoelingen van zijn voorganger – namelijk in een geest van bevordering van de eenheid binnen de Kerk. Ja, vanuit eenzelfde geest kun je soms een tegengestelde beslissing nemen.

Zuur

Deze nieuwe wending is vooral heel zuur voor al die heel gewone katholieken, loyaal aan paus en bisschoppen, die de tridentijnse ritus niet als een kerkpolitiek wapen zien, maar gewoon als doorleefde liturgie, als waardevolle uitdrukking van hun gebeds- en geloofsleven. Want die mensen zijn er ook genoeg.

image
Een gelovige leest het missaal tijdens een tridentijnse Mis. Foto: CNS photo - Karen Callaway

Zij zullen in de eerste plaats moeten inzien dat ze paus Franciscus niet de schuld kunnen geven voor deze noodzakelijke beslissing. Het zijn de radicalen geweest, die de tridentijnse Mis als wapen zagen in hun bittere binnenkerkelijke strijd, die daarmee de buitengewone vorm om zeep hebben geholpen.

Herijking en herrijking

Ten tweede is het goed om te beseffen dat binnen de bandbreedte van de nieuwe Mis ook voldoende ruimte is voor een ‘traditionele’ geloofsbeleving. Alles wat mensen waarderen aan de tridentijnse liturgie – het gevoel voor decorum en sacraliteit, het plechtige en eerbiedige, het gebruik van Latijn, het aanspreken van alle zintuigen enzovoort – kan evengoed beleefd worden binnen de novus ordo. Die leent zich daar zelfs bij uitstek voor, en het is aan de geestelijken en gelovigen om dat er ook daadwerkelijk in te leggen.

Als de ‘traditionelen’ dat doen, en niet verongelijkt de Kerk uit stampvoeten, dan biedt dit motu proprio ook een geweldige kans. De kans namelijk op een nieuwe herbronning, een herijking en herrijking van de ene Romeinse ritus. Dan kan het ook het effect hebben van één stap terug, twee vooruit.

https://www.kn.nl/donaties/

Een traditie van eeuwen tegenover de waan van de dag

In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.

Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.

Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.