“Afgoderij dat vermeden dient te worden”, is hoe het genoemd werd in officiële stukken van protestantse kerkgemeentes uit de zeventiende eeuw. Ze refereren hiermee aan zogenaamde koortsbomen die in deze periode overal in de Republiek der Verenigde Nederlanden te vinden zijn: van Alphen tot aan Overasselt. Maar wat hadden deze plaatsen met elkaar gemeen?
Een koortsboom (of ‘lapjesboom’) is een zomereik of linde waarin stukjes textiel gehangen worden om te bidden voor een persoon die ernstig ziek is. Het volksgebruik ontstond vaak bij een boom die al betekenis had vanwege een heiligenverering.
Veel Brabantse koortsbomen hebben bijvoorbeeld een connectie met Maria, maar lokale devoties zoals Sint-Walrick (Overasselt) en Sint-Odrada (Eersel) komen ook voor.
Hoewel het fenomeen niet exclusief Nederlands is – ook elders ter wereld komen koortsbomen voor – maakt de ‘rebelse’ geschiedenis eromheen het wel uniek. Na de Tachtigjarige Oorlog werden verschillende antikatholieke wetten doorgevoerd in de Republiek. Een daarvan was het verbod op de katholieke eredienst.
In steden ontstonden toen schuilkerken, maar op het platteland was het verbod minder goed te handhaven en organiseerden katholieken hun bijeenkomsten buiten het dorp. Een koortsboom diende in dat geval als herkenningspunt in het landschap waar zij zich makkelijk konden verzamelen.
Of een dergelijke boom vóór deze schuilperiode altijd al een bijzondere status had, is niet in alle gevallen bekend. We weten vooral van de bomen en de geheime bijeenkomsten door klachten van protestantse auteurs, zoals bijvoorbeeld dominee Hanewinkel (1766-1858), die melding maakte van ‘vreemde’ katholieke rituelen rond een boom in de Meierij van ’s-Hertogenbosch. Ook zijn er berichten van bomen die gericht werden vernield.
De Franse Tijd (1798) maakte een einde aan de antikatholieke wetgeving, maar veel koortsbomen bleven een rol vervullen als lokale bedevaartsplaats. Er werden processies georganiseerd naar de bomen en soms werd er zelfs een kapel bij een boom gebouwd (zoals in Meerveldhoven).
In de twintigste eeuw zien we een heropleving van de interesse voor koortsbomen. Bijvoorbeeld in het natuurgebied bij Overasselt: de koortsboom staat daar naast de ruïne van de Sint-Walrickkapel. Op zonnige dagen komen veel bezoekers langs om een lapje op te hangen of een kaarsje aan te steken bij de ruïne. Zo blijft het een hoopvolle verzamelplaats.
In deze beeldrubriek in samenwerking met het Katholiek Documentatiecentrum Nijmegen (KDC) staat het Rijke Roomse erfgoed centraal. |
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.