Zijn oeuvre is klein, maar toch is de tachtig jaar geleden omgekomen Antoine de Saint-Exupéry een van de grootste Franse schrijvers. Hoewel hij geen katholieke schrijver genoemd kan worden, zou zijn werk in iedere katholieke boekenkast moeten staan.
Juli 1944. De geallieerden zijn al geland in Normandië, maar maken zich klaar om ook in Zuid-Frankrijk voet aan wal te zetten. Voor een succesvolle landing hebben ze zo veel mogelijk inlichtingen nodig, die worden ingewonnen door vliegende verkenners.
Een van de opmerkelijkste van die vliegeniers is Antoine de Saint-Exupéry: niet alleen is hij met zijn 44 jaar een stuk ouder dan de meeste piloten, maar ook is hij een beroemde schrijver die in het laatste jaar voor de oorlog nog de prestigieuze Grand Prix du roman van de Académie française in de wacht sleepte.
In de ochtend van 31 juli stijgt hij vanaf Corsica op in een ongewapende Lockheed Lightning P38 voor een verkenningsvlucht boven het Rhônedal. Zijn vluchtplan lijkt een echo van de pendelreis die hij als jongetje vaak maakte tussen de beide woningen waar zijn familie afwisselend woonde: over de Provence naar de uitlopers van de Alpen en weer terug. De Saint-Exupéry was al twintig jaar piloot en had ook ervaring met vliegen in oorlogssituaties, maar op die 31ste juli keert hij niet terug van zijn missie.
Het nieuws van zijn spoorloze verdwijning domineert de dagen daarop wereldwijd de voorpagina’s. Pas in 2003 worden in de zee bij Marseille resten van zijn toestel gevonden. Die zijn in te slechte staat om te reconstrueren hoe De Saint-Exupéry heeft kunnen crashen, maar volgens de meeste hypotheses is hij door de Duitsers neergeschoten.
Aan het leven van de schrijver kwam een abrupt einde, maar de populariteit van zijn werken bleef. Boeken als Nachtvlucht, Aarde der mensen en natuurlijk het wereldberoemde De kleine prins worden nog altijd massaal gelezen. De waardering van zijn literaire erfenis is te danken aan zijn gevoelige maar toch zeer heldere schrijfstijl, de haast jongensachtig spannende verhaallijnen – in veel gevallen geïnspireerd door zijn ervaringen als luchtvaartpionier in onder meer Zuid-Amerika en de Sahara – en vooral zijn unieke filosofie.
“Saint-Ex valt misschien nog het beste te omschrijven als een humanist wiens katholieke achtergrond sterk doorschemert in zijn schrijf- én denkwerk.”
Tweet dit!
Literair Frankrijk werd in het midden van de twintigste eeuw gedomineerd door deprimerende zwartkijkers als Albert Camus en Jean-Paul Sartre, maar het gedachtegoed van Saint-Ex (zoals hij vaak genoemd wordt) staat daar radicaal tegenover. Dat kenmerkt zich onder meer door de nadruk op verbinding en hoop en een uitgesproken positief, bemoedigend mensbeeld.
Antoine de Saint-Exupéry werd in 1900 geboren als derde kind van burggraaf Jean de Saint-Exupéry en zijn vrouw Marie Boyer de Fonscolombe, die na hem nog twee kinderen kregen. Het gezin behoorde tot de eeuwenoude katholieke aristocratie van Frankrijk. Zijn wortels liggen in een katholiek gezin, maar de volwassen Saint-Ex was geen gelovige katholiek te noemen.
Negatief tegenover Kerk en katholicisme was hij niet – deels ook uit respect voor zijn devoot katholieke moeder, die hem sinds zijn vierde als weduwe alleen moest opvoeden, samen met zijn zussen en zijn jongere broer. Hij valt misschien nog het beste te omschrijven als een humanist, maar wel een wiens katholieke achtergrond sterk doorschemert in zijn schrijf- én denkwerk.
Dat is ook de Franse priester Stan Rougier, die in 2017 de spirituele biografie Que peut-on dire aux hommes? over Antoine de Saint-Exupéry schreef, opgevallen. Volgens Rougier hield de schrijver zich spiritueel op in een grensgebied waar verschillende invloeden samenkwamen.
Zijn werk is dan ook buitengewoon interessant voor lezers aan de randen van het katholicisme: “Saint-Ex spreekt mensen aan de randen van de Kerk – in de periferie, zoals paus Franciscus zegt – aan met zijn werken”, vertelt hij in een interview met Aleteia. “Hij helpt hen het spirituele leven en de waarde van gebed, meditatie en het innerlijke leven te ontdekken.”
Zonder De Saint-Exupéry als katholieke auteur te ‘claimen’, valt toch wel te zeggen dat zijn werk zeer katholiek aanvoelt. Katholieke wind stroomt door de propellers die zijn filosofie vluchtwaardig maken, zou je met een aeronautische metafoor kunnen stellen.
Dat is niet alleen te merken aan zijn beeldspraak, die bol staat van de kathedralen, nonnen en rozenkransen, maar vooral ook aan de inhoud. In het laatste hoofdstuk van Aarde der mensen, een autobiografische verzameling van ervaringen die Saint-Ex tussen 1926 en 1935 opdeed in de postluchtvaart boven de Sahara en later in Zuid-Amerika, is dat bijvoorbeeld goed te zien.
“We willen verlost worden”, schrijft hij in dat slothoofdstuk, waarin hij uiteenzet dat uiterlijke ontwikkelingen zoals industrialisatie en nationalisme een mens niet kunnen verheffen: die opheffing kan alleen met een innerlijk proces waar worden gemaakt. Alleen wanneer mensen in staat zijn om zich innerlijk te ontwikkelen en “de vreugde van de pionier, de vreugde van de religie, de vreugde van de geleerde” mogen kennen, kan die verlossing bereikt worden, aldus De Saint-Exupéry.
“Slechts de Geest kan, door het leem leven in te blazen, de Mens scheppen”, zo sluit hij het hoofdstuk af. De Geest in deze uit Genesis geleende beeldspraak moet niet gelijkgesteld worden aan de Heilige Geest; Saint-Ex gebruikt die term in een meer humanistische opvatting en heeft ook niet perse een religieuze innerlijke ontwikkeling voor ogen, maar leunt hier wel duidelijk op zijn katholieke achtergrond en opvoeding.
Nog veel ‘katholieker’ is zijn boek Oorlogsvlieger. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog meldt De Saint-Exupéry zich als vrijwilliger bij de Franse luchtmacht. Wanneer de Duitsers in de meimaand van 1940 binnenvallen en de Franse verdediging platwalsen, moet de strategische verkenning, de afdeling waartoe Saint-Ex behoort, de posities van de vijand in kaart brengen en doorgeven aan de Franse legerleiding.
In Oorlogsvlieger beschrijft de auteur een verkenningsvlucht boven het Noord-Franse Arras. Het is een missie die zinloos lijkt en onmogelijk is: slechts een op de drie verkenningsvliegtuigen keert terug en zelfs als Saint-Ex en zijn bemanning deze ‘zelfmoordmissie’ overleven, zijn de inlichtingen die ze uit het strijdvuur gesleept hebben waardeloos, want Frankrijk heeft geen communicatielijnen, geen wendbaarheid, geen stootkracht meer.
Oorlogsvlieger begint als een mijmering over de nederlaag en eindigt met de hoop op wederopstanding. Een centrale gedachte die Saint-Ex in de cockpit van zijn verkenningsvliegtuig uitwerkt, is dat er zonder nederlaag geen herrijzenis mogelijk is. Zonder Goede Vrijdag geen Pasen, zou je als katholiek kunnen zeggen. Te midden van de duisternis van de verloren oorlog put Saint-Ex daar hoop uit: “De enige overwinning die ik niet kan betwijfelen schuilt in de kracht van graankorrels. Die zegeviert al zodra ze overal in de zwarte akkers zijn geplant.”
“Als ik mijn schuld op me neem, maak ik aanspraak op wat ik als mens vermag.”
Tweet dit!
De woorden en daden van Christus in deze gedachtegang herkennen is niet moeilijk. De dood als bron van leven, als een ritueel dat niet gevreesd maar zelfs verwelkomd zou moeten worden, is een motief dat vaker in Saint-Ex’ werken terugkeert: in Aarde der mensen beschrijft hij hoe een oude boerin na haar overlijden, haar “verlovingsfeest met de aarde” voortleeft in haar nageslacht; niet alleen vanwege de genen die ze heeft doorgegeven, maar ook een “geestelijk erfdeel”, dat bestaat uit bewustzijn, taal en tradities.
Toch plaatst Saint-Ex in Oorlogsvlieger een belangrijk en interessant accentverschil. In zijn ogen zouden alle mensen de verlossende rol van Jezus op zich moeten nemen. “Ieder mens is als enige verantwoordelijk voor allen”, schrijft hij. “Voor het eerst begrijp ik een van de mysteriën van de godsdienst waaruit de beschaving waartoe ik me reken voortkomt: ‘De zonden van de mensen op zich nemen…’ En ieder mens draagt alle zonden van alle mensen.”
Op die manier een kruis op je schouders nemen is voor De Saint-Exupéry wat mensen mens maakt. Het is een beetje Christus worden, maar dan op een bescheiden – zelfs nederige – manier. “Ik begrijp de betekenis van nederigheid. Het is niet jezelf kleineren. Het is de grondslag van ons handelen. Als ik, om mezelf vrij te pleiten, mijn tegenslagen op het noodlot schuif, onderwerp ik me aan het noodlot. […] Maar als ik mijn schuld op me neem, maak ik aanspraak op wat ik als mens vermag.”
Antoine de Saint-Exupéry maakte aanspraak op zijn menselijke vermogens tot het einde toe. Het is haast geen toeval dat de romp en vleugels van een vliegtuig een kruis vormen. Saint-Ex heeft als luchtvaartpionier, als schrijver, als oorlogspiloot altijd de hoop levend gehouden, vanuit een innige liefde, ja, zelfs verliefdheid op de mensheid.
Zijn grote verdienste is dat hij met zijn fijnzinnige pen die hoop en die liefde op onevenaarbare wijze weet over te brengen. Iedereen – katholiek of niet – die in deze tijd van oorlogsdreiging en polarisatie het geloof in zijn medemens dreigt te verliezen, zou daarom een boek van Saint-Ex ter hand moeten nemen. Hij zal zijn ziel voelen opstijgen.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
