Geloof en zingeving kunnen een positieve rol spelen in het leven van mensen die met suïcidale gevoelens rondlopen. Maar wat is daar eigenlijk over bekend, en zijn er ook valkuilen?

In het tweede gesprek kwam het er pas uit. Toen mijn collega’s van de crisisdienst en ik doorvroegen, vertelde de vrouw hoe zij dichtbij zelfdoding was geweest. Ze had een eenzijdig auto-ongeval willen veroorzaken. Op het laatste moment had de gedachte aan haar kinderen haar tegengehouden.

Nu zat ze bij ons. Bereid om een plan te maken voor hoe ze nu verder kon. Ze wilde zich niet suïcideren, om haar geloof niet, vertelde ze. Hoe dat geloof eruitzag? Ze was ervan overtuigd dat ze dan in een nog donkerdere plaats terecht zou komen. Ja, ze had altijd ook steun gehad aan haar geloof, vooral door het gebed. Maar bidden kon ze nu niet meer. Ze voelde er niets meer bij.

Wegdraaien van de afgrond

Tot zover een korte schets uit de praktijk van alledag, nog maar een paar weken geleden, die een blik biedt in een heel persoonlijke, maar ook heel diepe afgrond. Waarom zou je je als behandelaar of naaste in deze pijn, maar ook in deze zelfdestructieve denkwereld willen verdiepen?

Graag zou je horen dat het allemaal wel meevalt, of dat er echt wel iets positiefs of behulpzaams te melden is. Als mens zou je je het liefst willen wegdraaien van deze afgrond.

Verdiepen en zoeken

Als net gestarte psychiater, nu tien jaar geleden, werd ik volop met het thema suïcidaliteit geconfronteerd. Dat was het begin van een aan de ene kant wetenschappelijke, maar aan de andere kant ook persoonlijke zoektocht. Wat is de invloed van religiositeit en spiritualiteit op suïcidaliteit bij psychiatrische patiënten? Hiervoor was het nodig me te verdiepen in de persoonlijke afgrond van deze patiënten, tegelijk zoekend naar wat hen hielp of zou kunnen helpen.

Nederland kent een diversiteit aan religies. Toen ik als psychiater op een opnameafdeling vooral religieuze patiënten met suïcidaliteit behandelde, ben ik me daar intensief in gaan verdiepen.

Ik kwam erachter dat het jodendom, het christendom en de islam suïcide afwijzen. Ook bleek uit verzamelde studies in de algemene populatie dat er minder suïcides voorkomen onder gelovigen. Tot tachtig procent minder zelfs, in sommige gebieden.

Eerste stap

Samen met mijn collega’s heb ik de afgelopen jaren gezocht naar antwoord op drie vragen. Heeft het verloop van een depressie invloed op de relatie tussen religie, spiritualiteit en suïcidaliteit? Welke aspecten van geloven beschermen tegen suïcidaliteit, en welke niet? En ten slotte: hebben religie, spiritualiteit en zingeving inderdaad een relatie met minder suïcidaliteit bij psychiatrische patiënten?

Bij deze zoektocht heb ik in lijn met de medische traditie uitgebreid gebruik gemaakt van getalsmatig onderzoek, en dus veel met statistiek gewerkt. Daarbij bleef het hoofddoel: als geloof voor iemand een belangrijke factor kan zijn, hoe kun je er dan over in gesprek komen – niet wegdraaien van de afgrond, maar bij iemand zijn en iemand hopelijk helpen om de eerste stap eruit voor zich te zien?

Boosheid naar God

Wat gebeurt er nu eigenlijk als iemand bijvoorbeeld depressief wordt? Je kunt je voorstellen dat alle emoties, gedrag en overtuigingen dan gekleurd worden door de sombere stemming. Dat onderzochten we in een studie met 155 deelnemers met een religieuze achtergrond en een vervolgmeting bij een deel van hen, en daarnaast ook in een experience sampling-studie met 28 participanten. In die laatste studie onderzochten we deze vragen met behulp van een herhaald kort vragenlijstje via een app.

Iemand die depressief wordt, gaat de dingen donkerder zien. Bij een groot aantal deelnemers vonden we dan ook een negatievere geloofsbeleving tijdens de depressie. Men ervoer minder steun van God of een hogere macht bijvoorbeeld, en juist meer boosheid naar God.

Het opvallende was dat juist tijdens de depressie er ook een bepaalde beschermende werking van geloof bleek te zijn. Degenen die een meer positief godsbeeld hielden, of die morele bezwaren tegen suïcide hadden, hadden minder sterke suïcidale gedachten. Als de depressie opklaarde, verminderde de suïcidaliteit. Ook de geloofsbeleving veranderde. Meer deelnemers ervoeren steun en nabijheid van God. In de experience sampling-studie zagen we dat dit samenhing met het ervaren van meer innerlijke vrede. Men zag dan ook meer redenen om te blijven leven.

Betekenisvol leven

In een overzichtsstudie hebben we alle studies wereldwijd naar de relatie tussen religie, spiritualiteit en zingeving bij psychiatrische patiënten op een rij gezet. Veel studies bleken gebaseerd op een eenmalige meting. Vaak ook met maar één maat van religie of spiritualiteit. De werkelijkheid is natuurlijk dat religie en spiritualiteit veel aspecten kennen. Bijvoorbeeld positieve en negatieve strategieën van omgaan met problemen bieden, bezoek van religieuze samenkomsten, en veel meer. Religie en spiritualiteit gaan dus over meer dan het al dan niet horen bij een bepaalde geloofsrichting.

We hebben ook een meta-analyse gedaan van deze meer dan honderd onderzoeken wereldwijd. Daaruit bleek dat religie, spiritualiteit en zingeving gerelateerd waren aan minder suïcidaliteit. Er was een klein maar significant effect. Drie sets van factoren speelden een rol: zingeving, je verbonden voelen, en de eigen religieuze normen, met name morele bezwaren tegen zelfdoding.

Zingeving was nog niet zo vaak genoemd als mogelijke factor die suïcidaliteit kon beïnvloeden. Toch valt het goed voor te stellen dat het zien en ervaren van een betekenisvol leven samenhangt met minder suïcidaliteit. Verschillende studies toonden dit aan. Het worstelen met zingeving is minder vaak onderzocht. Wanneer men worstelt met geloof of zingeving kan dit suïcidaliteit soms juist versterken.

‘Verbonden voelen’

In de spreekkamer wordt de vraag naar religie en spiritualiteit regelmatig teruggebracht tot de vraag of men zich rekent tot een bepaald geloof. Natuurlijk kan een geloofsgemeenschap een plek zijn waar men religiositeit en spiritualiteit beoefent, samen met anderen ook. Toch werd er geen duidelijke relatie gevonden tussen suïcidaliteit en het ingeschreven staan bij een bepaald geloof.

Veel belangrijker bleken ervaringen van ‘je verbonden voelen’. Al eerder is bijvoorbeeld het godsbeeld benoemd. Het kan ook gaan om andere gedachten en ervaringen. Vaak geven deze steun. Je kunt er eenvoudig naar vragen, bijvoorbeeld: “Ervaart u in deze periode steun uit geloof of zingeving, of worstelt u hier juist mee?”

Bij alle geloven gaat het ook over gedrag. Zo kan men bijvoorbeeld samenkomsten van een geloofsgemeenschap bezoeken, of morele bezwaren tegen suïcide hebben. Deze kant van geloof en spiritualiteit bleek ook een duidelijke bijdrage te kunnen leveren aan lagere suïcidaliteit.

Schaamte

Het is niet alles goud wat er blinkt. Religieuze worstelingen of negatief-kwellende godsbeelden zijn regelmatig verbonden aan juist meer suïcidaliteit. Dit zijn ook precies de onderwerpen waar mensen wel over zouden willen praten, maar waarvoor ze zich vaak schamen.

Tijdens de studies merkten we dat mensen het heel fijn vonden om het over deze thema’s te hebben. Een collega van mij deed onderzoek naar de waardering van gesprekken over religiositeit en spiritualiteit in relatie tot psychische problemen. Dit bleek duidelijk te voorzien in een behoefte, meer nog dan behandelaars zelf ingeschat hadden. Om te kunnen praten over zingeving, religie en spiritualiteit zijn vaak geen ingewikkelde vragen nodig. Met een eenvoudige vraag kun je ver komen, als je maar bereid bent om te luisteren.

Het helpt om de woorden die iemand zelf gebruikt op jouw beurt weer te gebruiken om door te vragen. Zo kun je de trage vragen samen verkennen – en hopelijk ruimte scheppen voor meer.

Bart van den Brink is psychiater en universitair docent. Dit essay is een bewerkte versie van het lekenpraatje dat hij op 8 oktober bij zijn promotie aan de Vrije Universiteit heeft gegeven.

Heb je gedachten aan zelfdoding? Neem 24/7 gratis en anoniem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via 0800-0113 of chat op 113.nl.