Bloemen, bomen en planten hadden vroeger een veel rijkere betekenis dan nu. Het geeft te denken: is er wellicht een verband tussen ontkerkelijking en verlies aan biodiversiteit?

Amandel, anemoon, appel, buxus, citrus, dadelpalm, eik, erwt, gerst, graan, hulst, korenaar, klaver, laurier, lelietje-van-dalen, linde, madeliefje, papaver, vijgenboom, vlas.

Wat hebben deze flora met elkaar gemeen, behalve dat ze tot het rijk der planten behoren? Het antwoord: ze hebben allemaal met de vasten- en paastijd te maken.

Van sommige planten wist u dat ongetwijfeld – de meeste katholieken zullen de buxus wel associëren met Palmzondag bijvoorbeeld – maar vermoedelijk zal het verband u niet bij alle genoemde planten even helder zijn.

Lokale gebruiken

Dat is niet zo gek hoor: de link is in sommige gevallen ook heel dun, of zeer lokaal, of allang verloren gegaan in de tijd. Als u niet opgegroeid bent in het negentiende-eeuwse Sicilië zult u waarschijnlijk niet weten dat het daar toen gebruik was om met Pasen twee palen in de grond te slaan en die met sinaasappeltakken te versieren om de Verrijzenis te vieren.

De hulst associëren wij vooral met Kerstmis, maar in de beeldtaal van de klassieke kunstenaars symboliseerde die Christus’ lijden. Amandel, graan en lindeblad zijn te vinden in allerlei streekgerechten rondom Pasen.

Talige link

Bij sommige planten is de link vooral nog taalkundig te leggen; in de Franse volksmond wordt de anemoon ook Fleur du Vendredi-Saint (‘Goede-Vrijdagbloem’) of Fleur de Pâques (‘Paasbloem’) genoemd, en het madeliefje heet er Pâquerette.

Dat heeft dan weer met de bloeitijd te maken, maar kent ook een lange voorgeschiedenis in voorchristelijke godsdiensten, toen deze bloemen met de Germaanse godin Osteria geassocieerd werden.

Volkswijsheid en bijgeloof

Dan zijn er nog zegswijzen – ‘Vijgen na Pasen’ bijvoorbeeld, dat zoveel betekent als ‘mosterd na de maaltijd’ – en ook meteorologische boerenwijsheden: ‘Geeft Lichtmis klaverblad, Pasen dekt met sneeuw het pad’.

En dan komen we bij het laatste veelvoorkomende verband, namelijk met volksgeloof en bijgeloof. In Roemenië werden vrouwen met Pasen met water begoten, omdat men meende dat dan het vlas goed zou groeien. En dichter bij huis werd lange tijd gedacht dat wie een appel eet op de ochtend van Pasen, Witte Donderdag of Goede Vrijdag het hele jaar gespaard blijft van ziekte en tandpijn.

Een lijvig boekwerk

Al deze voorbeelden (en veel meer) worden opgesomd in het vorig jaar verschenen Compendium van rituele planten in Europa. Een prachtig en zeer lijvig boekwerk met een bijzondere kijk op het plantenrijk. Van de planten worden niet alleen hun biologische kenmerken en hun praktische toepassingen beschreven, maar ook hun betekenis in (volks)geloof, symboliek, heraldiek, klassieke geneeskunde, mythologie, sagen, sprookjes en legenden.

Een waar feest voor wie van zulke oude wijsheid houdt. Wie daar niet veel mee op heeft, kan zich toch verbazen over de enorme hoeveelheid volkswijsheid over bloemen en bomen en planten die grotendeels verloren is gegaan.

Een andere kijk op biodiversiteit

We horen tegenwoordig veel over verlies aan biodiversiteit. Dan wordt vooral een kwantitatief verlies bedoeld, het uitsterven van dier- en plantensoorten, dat dan in de regel te wijten is aan onze grootschalige landbouw, visserij en industrie. Maar aan dat kwantitatieve verlies ging in feite een kwalitatief verlies vooraf: het verdwijnen van een heel andere manier van denken over de natuur.

De Industriële Revolutie volgde niet toevallig op een eeuw van ‘onttovering’, van strikt materialistisch vooruitgangsdenken; al dat ‘magische’ denken over de natuur werd als primitief bijgeloof van de hand gedaan. Planten werden verengd tot grondstof of voedingsmiddel. Wat niet in die categorieën van nut paste, was op z’n best geschikt voor recreatie in afgebakende tuinen en parken en in het ergste geval een sta-in-de-weg die moest wijken voor de onverzadigbare afgod Vooruitgang.

‘Heidense’ gebruiken?

Die moderne denkwijze droeg natuurlijk ook de kiem van de ontkerkelijking in zich mee, al moet daarbij ook opgemerkt worden dat het christendom er zelf ook aan bijgedragen heeft. Zeker het meer puristische protestantisme was panisch voor ‘heidense’ sporen in het (volks)geloof.

Maar ook de katholieke Kerk stond er onvermijdelijk dubbel in; enerzijds was er de strategie van inculturatie en kerstening van heidense volksgebruiken, maar anderzijds stelden ook katholieke kerkleiders er paal en perk aan. Het is heus zo gek niet om te stellen dat de secularisering van het plantenrijk begon toen Bonifatius in het jaar 723 de heilige Donareik omhakte bij het Duitse Fritzlar.

Gulden middenweg

Juist het katholicisme zou in staat moeten zijn het gulden midden te bewaren en tot een herwaardering van traditionele volkswijsheid te inspireren. Het in seculiere tijden gangbare antwoord op het verlies aan biodiversiteit door technologische vooruitgang is nog meer technologische vooruitgang. Dát zijn pas vijgen na Pasen: we hebben nood aan een geheel nieuwe (of juist oeroude) zienswijze op de bomen en bloemen om ons heen!