Is paus Leo XIV, zoals geregeld beweerd wordt, de eerste paus die de orde van Sint-Augustinus heeft voortgebracht? Het antwoord is nog niet zo eenvoudig te geven…
Down the rabbit hole noemen de Engelsen het sinds Alice in Wonderland; dat je je ergens zozeer in verdiept dat je het spoor bijster raakt en op de vreemdste plekken belandt. Het internet is natuurlijk een eindeloos grasland tjokvol zulke konijnenholen.
Een ogenschijnlijk simpele vraag – hoeveel pausen waren er lid van de orde van augustijnen? – kan je zomaar een paar uur kosten, en dan nog blijf je achter zonder een heel stellig antwoord.
Na de uitverkiezing van paus Leo XIV vorige week klonk al snel her en der dat Prevost “de eerste augustijn ooit” was die voor het Petrusambt gekozen werd. De gerenommeerde kerkhistoricus Peter Nissen sprak dat op Facebook vrijwel direct tegen. Uitgerekend paus Leo XII, zijn op een na laatste naamgenoot dus, was ook een augustijn, aldus Nissen. Dat zou ook de keuze voor deze naam in een heel ander licht kunnen plaatsen.
Omdat ik zelf een opname had voor de Ongelooflijke Podcast, waarbij ook de twee bekende Augustinus-adepten Paul van Geest en Stefan Paas aanschoven, leek het me goed om nog even wat meer informatie over deze Leo XII na te zoeken.
Annibale della Genga (1760-1829) is absoluut een interessante figuur, over wie ook ontzettend veel informatie te vinden is online – alleen, voor zover ik kon nagaan, hoegenaamd geen enkele verwijzing naar het feit dat hij ooit ingetreden zou zijn bij de augustijnen. Integendeel, de meeste bronnen lijken te veronderstellen dat hij een ‘werelds’ priester was, dus niet behorend tot enige religieuze orde of congregatie.
Wel vond ik een Engelstalige categoriepagina op Wikipedia waar pausen stonden opgesomd behorend tot een religieuze orde. ‘Canonical Augustinian popes’ stond daar als subcategorie, waar – we schrijven vrijdagochtend 9 mei – twee pausen stonden genoemd: paus Adrianus IV uit de 12e eeuw (interessant genoeg de eerste en enige paus uit een Engelstalig land vóór Prevost!) en de 15e-eeuwse paus Eugenius IV (die Nissen ook al genoemd had in zijn Facebook-post).
Tijdens de opname van de Ongelooflijke kwam de kwestie opnieuw ter sprake toen Paul van Geest werd ingebeld. “Hij is de eerste augustijnse paus”, riep deze ook al zeer gerenommeerde Augustinus-kenner enthousiast uit. Ik schep geen genoegen in betweterigheid – zeker tegenover een kenner als Van Geest, die ik net als Nissen hoog heb zitten – maar zag me toch genoodzaakt de bewering tegen te spreken.
Gelukkig liet Van Geest zich niet uit het veld slaan, en zijn repliek in de Ongelooflijke lost ook tenminste een deel van het raadsel op – al roept het meteen ook nieuwe vragen op. Kort gezegd komt het erop neer dat er in de geschiedenis meerdere kloosterordes zijn geweest die zich beriepen op de kloosterregel van Augustinus, zodat het wat verraderlijk is om te spreken van ‘de’ augustijnen.
De officiële augustijnenorde waar Prevost deel van uitmaakt, werd pas in 1244 opgericht – ná Adrianus IV, maar vóór Eugenius IV dus. Theoloog Stefan Paas maakte zich er nog vrolijk over dat hij in een nieuwsbericht over de nieuwe paus had gelezen dat “de orde van augustijnen in de dertiende eeuw was opgericht door de heilige Augustinus”, terwijl Augustinus van Hippo (354-430) toen toch echt al een slordige acht eeuwen dood en begraven was.
Tussen de vijfde en de dertiende eeuw waren er diverse loslopende plukjes kloosterlingen en kluizenaars die zich door de Regel van Augustinus lieten inspireren. De oudste, nogal losjes georganiseerde groep hiervan bestaat ook nog steeds als een van de augustijnen te onderscheiden kloosterfamilie, namelijk de ‘reguliere kanunniken van Sint-Augustinus’.
Dat zijn de ‘Canonical Augustinians’ waar ook Wikipedia het over had. Toen ik de al genoemde categoriepagina vandaag (12 mei) opnieuw bezocht, was die echter inmiddels aangepast. Nu werd er een onderscheid gemaakt tussen ‘Augustinian popes’, waarin alleen Leo XIV genoemd staat, en ‘Canonical Augustinian popes’ waarin Adrianus IV en… Leo XIV staan.
Dat is om twee redenen raar. Prevost behoort wel degelijk tot de Ordo Fratrum Sancti Augustini (O.S.A) die in de dertiende eeuw gegrondvest werd, en dus niet tot de nog oudere reguliere kanunniken. Ten tweede is het curieus dat uitgerekend Eugenius IV van de lijst is afgevoerd; want van deze Gabriele Condulmer (1383-1447) melden meerdere historische bronnen dat hij deel uitmaakte van een jong klooster van reguliere kanunniken op het eilandje Alga nabij Venetië. Behalve door de heilige Augustinus werd deze gemeenschap overigens ook sterk beïnvloed door de laatmiddeleeuwse vernieuwingsbeweging van de Moderne Devotie uit de Lage Landen.
Eugenius IV mag dus echt wel een ‘augustijnse’ paus heten, waar dat juist voor Adrianus IV (niet te verwarren met ‘onze’ Utrechtse Adrianus VI) wat ingewikkelder ligt. Zijn Wikipedia-pagina meldt over deze Nicholas Breakspear (ca. 1100-1159) met een slag om de arm: “Mogelijk werd hij kanunnik in de augustijner priorij in Merton, Surrey.” Later zou hij ook nog prior zijn geworden van een priorij in Avignon – maar het punt is: de historische bronnen over deze toch weer enkele eeuwen oudere paus zijn een stuk schaarser en minder betrouwbaar.
Dus, concluderend, wat is het nu – is paus Leo XIV nou de eerste ‘augustijnse’ paus of niet? Het hoogst onbevredigende, maar enige juiste antwoord is: ja en nee. Ja, hij is de eerste die lid is van de in de dertiende eeuw ontstane (en overigens ook daarna nog volop vertakte) Orde van Sint-Augustinus. Maar waarschijnlijk niet de eerste die lid was van een augustijnse orde, een zeer uitgewaaierde kloosterfamilie omdat de heilige Augustinus nu eenmaal zo’n invloedrijke figuur is in de katholieke intellectuele traditie.
Wie aanvullende informatie heeft over deze of andere augustijnse pausen, waarmee deze rabbit hole te dichten of juist te verdiepen is – stuur het vooral naar onze redactie!
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
