Drie van de oudste Limburgse oorkonden, die eeuwenlang als vervalsingen werden gezien, blijken na nauwkeurig onderzoek toch authentiek. Ze geven een inkijkje in de middeleeuwse verwevenheid van Kerk en staat, toen het Maastrichtse Sint-Servaaskapittel een ongekende macht genoot.
Een oorkonde van keizer Hendrik IV uit 1087, ooit terzijde geschoven als vals, blijkt na minutieus onderzoek tóch echt. Hetzelfde geldt voor twee andere oorkonden uit 1062 en 1109. Hoofdonderzoeker Geertrui van Synghel spreekt van een doorbraak: “Deze stukken zijn al sinds de negentiende eeuw in diskrediet, zonder dat daar ooit grondig aan getwijfeld is. Maar ons paleografisch en diplomatiek onderzoek laat zien: de vervalsing is nooit bewezen. Sterker nog, het tegendeel is waarschijnlijker.”
Bij paleografisch onderzoek wordt nauwkeurig gekeken naar het handschrift: hoe de letters gevormd zijn, welk schrift is gebruikt, en of dat past bij de periode. Diplomatiek onderzoek richt zich op de tekst zelf: klopt de opbouw, het taalgebruik en de formulering met wat we kennen uit andere oorkonden van die tijd? Dankzij deze dubbele benadering konden eerdere conclusies worden herzien – en kregen de eeuwenoude documenten eerherstel.
Vandaag is in de Keizerzaal van de Sint-Servaasbasiliek in Maastricht een nieuwe historische boekuitgave gepresenteerd: het vierde deel in de reeks Limburgse Oorkonden, waarin middeleeuwse documenten uit de regio worden uitgegeven en toegelicht.
Na eerdere delen over de abdijen van Thorn, Rolduc en Sint-Gerlach, staat dit nieuwe boek geheel in het teken van het Sint-Servaaskapittel: een religieuze gemeenschap van kanunniken aan de Sint-Servaasbasiliek die niet alleen de liturgie verzorgde, maar ook grote bestuurlijke en economische invloed had. Het kapittel genoot een uitzonderlijke positie in het middeleeuwse rijk. De uitgave bevat tachtig zorgvuldig onderzochte oorkonden uit de periode van 1062 tot 1300.
Waarom juist deze verzameling oorkonden zo bijzonder is? “Allereerst omdat het Sint-Servaaskapittel een unieke positie had”, legt Van Synghel uit. “Het kapittel was ‘rijksonmiddelijk’, wat wil zeggen dat het rechtstreeks onder het gezag van de keizer viel, en niet onder dat van een plaatselijke graaf of bisschop.”
De oorkonden weerspiegelen volgens de onderzoeker de internationale allure van het kapittel, met documenten van keizers, abten en aartsbisschoppen uit het hele rijk. Ook bevat de collectie zogeheten schepenoorkonden: dat zijn akten die in de middeleeuwse stad Maastricht werden opgemaakt door de schepenbank – een soort voorloper van het stadsbestuur en de rechtbank.
De oorkonden werpen licht op de middeleeuwse verwevenheid van Kerk en staat. Zo is er een exemplaar uit 1139 waarin rooms-koning Koenraad III de houten Maasbrug aan het kapittel schenkt – inclusief tolrechten.
Toen die brug in 1275 instortte en 400 mensen verdronken, kwam het kapittel met een middeleeuwse ‘crowdfunding’-oplossing: een schitterend vormgegeven aflaatoorkonde die gelovigen veertig dagen vagevuurkwijtschelding beloofde in ruil voor een bijdrage aan de nieuwe stenen brug. “Een indrukwekkend document, met rode zegels van vijftien bisschoppen en vier aartsbisschoppen uit heel Europa”, aldus Van Synghel. “Bijna een meter groot.”
De oorkonden geven blijk van een samenleving waarin geloof, macht en economie nauw met elkaar verweven zijn. Het kapittel was niet alleen een religieuze, maar ook een economische grootmacht.
“Ze bezaten kerken, wijngaarden, landerijen – ook in Duitsland en België – en kregen politieke invloed door hun banden met Luik en Keulen”, vertelt Van Synghel. “Sommige documenten tonen zelfs hoe het kapittel de parochiekerk van Sint-Jan stichtte, mét goedkeuring van koning, aartsbisschop én bisschop.”
Na afloop van de presentatie vandaag is een selectie van de originele oorkonden te zien bij de Zusters onder de Bogen in Maastricht. Daaronder dus ook de ooit omstreden, nu gerehabiliteerde exemplaren.
“We laten ook een zwaar beschadigde oorkonde zien die met behulp van een kwartslamp als hergebruikte perkamenten tekst is geïdentificeerd – een soort middeleeuws palimpsest: een document waarbij het oorspronkelijke schrift is weggekrabd om het perkament opnieuw te gebruiken”, glimlacht Van Synghel.
Voor haar is het project meer dan wetenschap: “Ik hoop dat bezoekers verwondering voelen voor deze wereld waarin Kerk en staat nog zo verweven waren. En bewondering voor de prachtige manier waarop men destijds zulke juridische documenten vastlegde.”
De tentoonstelling loopt van donderdag 5 juni t/m zaterdag 21 juni en is van donderdag tot zaterdag tussen 13.00 en 17.00 uur gratis te bezoeken. Wie het liever digitaal bekijkt, kan terecht op WaarvanAkte.eu, waar niet alleen foto’s, maar ook vertalingen, publieksverhalen, een tijdlijn en wetenschappelijke uitgaven beschikbaar zijn – in vier talen.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
