Geloven niet meer van deze tijd? Rik Torfs laat een krachtig tegengeluid horen, al sluit hij ook de ogen niet voor het falende kerkelijk instituut. “Maar dat falen kan dan de brandstof zijn om te proberen het beter te doen.”

Hij is een van de toonaangevende katholieke stemmen in het publieke debat van Vlaanderen – een stem die bovendien ook in Nederland met grote regelmaat gehoor vindt. Welbespraakt, vrijmoedig en met humor breekt kerkjurist Rik Torfs een lans voor een ruimdenkend katholicisme.

Godvergeten

Maar de ruimte om dat te doen is in zijn thuisland de laatste tijd wel kleiner geworden, zo geeft hij direct toe. De reden? In één woord: Godvergeten. Die Vlaamse televisiedocumentaire over kerkelijk misbruik en het toedekken ervan sloeg in als een bom en leidde tot een grimmige volkswoede in de richting van het kerkelijk instituut.

“De positie van het katholicisme in Vlaanderen is sociologisch en cultureel totaal anders dan in Nederland”, zo legt hij uit. “De Kerk is hier op een gegeven moment zo machtig geworden, beheerste zoveel dingen in het leven, dat mensen nu in zekere zin hun uitgestelde leed botvieren op het wankelende instituut. De situatie lijkt hier misschien eerder wat op die in Ierland of Quebec, plekken waar de Kerk tot voor kort zeer machtig was, en waar de weerslag van schandalen daarom des te groter is.”

“Ook in Franstalig België is de situatie totaal anders”, vervolgt hij. “Daar werd veel minder heftig op Godvergeten gereageerd. Dat komt omdat in Wallonië het katholicisme nooit zo sterk stond. Zeker de industriële bekkens van Henegouwen en Luik zijn van oudsher socialistische, vrijzinnige streken, waar katholieken in de minderheid waren. De relatie met de Kerk is er daarom veel minder beladen.”

Boek en tv-documentaire

We ontmoeten Torfs aan ‘zijn’ faculteit kerkelijk recht in Leuven. Dat hij eigenlijk met emeritaat is, is nauwelijks te merken. Hij heeft er nog steeds een kantoor, en heeft het sinds zijn pensioen niet minder druk gekregen, bekent hij. Hij blijft een veelgevraagd spreker en commentator op radio en tv.

Eerder dit jaar verscheen er een nieuw boek van zijn hand over het Vaticaan, waar ook een zesdelige televisieserie bij hoort, gemaakt door regisseur Kat Steppe, die vanaf vandaag (16 oktober) zal worden uitgezonden op VRT Canvas. Torfs geeft in zowel het boek als in de documentaire een inkijkje in de werking van de Romeinse Curie, spreekt met prelaten over het instituut, en schuwt daarbij de kritiek en controversiële kwesties niet.

Uw vorige boek had de veelzeggende titel De kerk is fantastisch. Durft u die stelling nog steeds aan? In dit nieuwe boek klinkt u alvast een stuk minder optimistisch over de Kerk…

“Daar hebt u absoluut gelijk in. Maar ik heb wel degelijk ook geprobeerd naar hoop te zoeken, zeker in het slothoofdstuk waarin ik grote katholieke denkers als Marion en Halík opvoer. Ik zou graag de inhoud wat meer naar voren willen brengen in het debat, want anders blijft het steeds maar weer over de bekende hete hangijzers gaan: seksueel misbruik, de rol van de vrouw, het celibaat…”

Maar daar gaat uw boek nu juist wél over; u somt zo ongeveer de hoofdstukindeling op!

“Ja, maar dat kon ook niet anders, omdat het boek bij een televisieserie hoort die voor een breed publiek gemaakt is. Vlaanderen is inmiddels zo geseculariseerd dat voor veel mensen, ook mensen die in de media werken, de gedachte dat je gelooft of geloof belangrijk vindt, überhaupt afwezig is geraakt. Maar ik hoop toch dat ik hen uiteindelijk kan verleiden tot een iets minder cynische blik op het kerkelijk instituut.

Eenzelfde cynisme zie je ten aanzien van de politiek: je kunt de politiek bekijken als een voortdurende strijd tussen individuen om macht en ministerposten. Maar soms, we mogen dat niet geheel uitsluiten, hebben politici ook heus idealen, en willen ze daar oprecht iets mee doen.”

Een belangrijke rode draad in uw gesprekken met curieprelaten is hun idealisme en bezieling. U vroeg hen zelfs op de man af: ‘Bent u gelukkig?’ en ‘Gelooft u nog in God?’ Wat viel u op aan de antwoorden?

“Nou ja, het is natuurlijk ook gewoon mensenwerk daar in het Vaticaan. Ik kan me inbeelden dat als je daar dag in dag uit tussen al die functionarissen zit, met een beperkte mate van liefde voor elkaar en een wat verhakkelde collegialiteit, dat je dan toch ook momenten hebt dat je je wat ongelukkig voelt, en weinig binding meer voelt met de boodschap van het katholieke geloof.

Toch trof ik wel degelijk veel oprecht geloof aan. Bij zo iemand als Pietro Parolin [kardinaal-staatssecretaris, tweede man van het Vaticaan, red.] bijvoorbeeld. Ik heb veel sympathie voor die man. Hij is heel zachtaardig, een tikje pessimistisch ook wel. Al is hij naar mijn smaak nog wat te optimistisch over hoezeer de paus in staat is echte hervormingen door te voeren. Maar hoe dan ook een zeer authentieke man.

Wat me bij hem trof, en bij veel andere prelaten die daar werken, is dat ze begonnen over familieleden die niet meer geloofden. Kardinaal Marc Ouellet [voormalig prefect van het Dicasterie voor de Bisschoppen, red.] had het over zijn familie in Canada die wel trots op hem was omdat hij zo’n hoge functie had in het Vaticaan, maar dat ze zelf de Kerk de rug hadden toegekeerd. En Georg Gänswein [voormalig privé-secretaris van paus Benedictus, red.] maakte zich druk over de seksuele ethiek van zijn nichtjes die ongehuwd samenwonen.

Maar het meest trof mij Parolin, die vertelde dat hij nog steeds lange gesprekken voert met zijn ongelovig geworden neefje. ‘Probeert hij u niet te bekeren dan?’, flapte ik eruit, maar ik had meteen spijt van die vraag. Het raakte hem écht, hij bekommerde zich diep over zijn neefje. Ik vind het bewonderenswaardig hoe iemand zo een zachtmoedig geloof kan behouden in zo’n cynische omgeving.”

Hoe is dat voor een kerkjurist? Ook u moet toch kanten van de Kerk zien die bepaald niet bevorderlijk zijn voor uw geloof?

“Wel, ik denk dat een kerkjurist al met een gezonde dosis cynisme moet starten. Als je niet kunt leven met de donkere kant van de Kerk, ben je ongeschikt om kerkjurist te worden. Als je geneigd bent om in het kerkelijk wetboek een vertaling te zien van alle mooie theologische ideeën van Vaticanum II, dan zul je het nog moeilijk krijgen om dat rozige beeld met de werkelijkheid te laten samenvallen. Want je komt in het kerkelijk recht onvermijdelijk ook met de slechteriken in aanraking, met mensen die ontspoord zijn en gefaald hebben, en die toch verdediging behoeven.

Als er mensen zijn die zeggen: ‘Ik ben mijn geloof kwijtgeraakt door het misbruikschandaal rond bisschop Roger Vangheluwe’, dan snap ik daar niets van. Of nou ja, ik snap wel hun redenering, maar dat zou bij mij niet opkomen. Ik zie geen enkel verband tussen God en Jezus Christus enerzijds en de kwestie-Vangheluwe anderzijds.”

Maar we kunnen het geloof toch ook weer niet helemaal lospeuteren van de Kerk als instituut?

“Nee, maar dan verwijs ik altijd graag naar de filosoof Michel de Certeau, die zegt dat ieder instituut altijd tot een sfeer van verrotting zal vervallen, zijn functie niet waar kan maken, maar dat falen kan dan de brandstof zijn om te proberen het beter te doen. Dat is niet om misbruik goed te praten, maar wel om te zeggen: er is altijd een instituut waar mensen samenkomen, formeel of informeel, met geschreven of ongeschreven regels en rituelen. Zo is dat met de katholieke Kerk ook.”

Om het u ook op de man af te vragen: gelooft ú nog in God? Bent ú gelukkig?

Lachend: “Ja, natuurlijk! Ik heb ook veel geluk gehad in het leven. Ik ben nog altijd niet dood, want dan kon ik uw vraag niet meer adequaat beantwoorden. Ik heb een boeiend leven gehad, veel interessante mensen ontmoet, mijn privéleven ook altijd goed kunnen afschermen, wat als bekende Vlaming niet evident is, ik heb heel veel goede mensen om mij heen.

Het religieuze is in mijn eigen leven altijd heel belangrijk geweest en gebleven, al vanaf de kleuterklas af was ik erdoor gefascineerd. De zware geloofscrisis die je in je puberteit naast plotse erotische dromen schijnt te moeten hebben, heb ik nooit gehad.

Het is natuurlijk zo dat je evolueert in je geloof, en dat je daar andere voorstellingen bij maakt. Maar ik kan me nog steeds verwonderen, ik voel nog steeds eerbied als ik een kerk binnenstap, al is dat soms meer voor het gebouw dan voor de mensen die er komen. Maar trouwens ook op dat vlak: ik heb er vele goede vrienden, en ervaar ook – hoe hysterisch dat misschien ook klinkt – sporen van het religieuze in het spontane contact met mensen.”

Wat hoopt u – nu ook weer met uw nieuwe boek en de tv-documentaire – van dat geloof over te brengen op mensen, ook op hen die niet geloven?

“Ik zie om te beginnen al een verschil tussen het boek en de documentaire. Het boek zal wellicht voornamelijk gelezen worden door mensen die toch al enige belangstelling hadden voor het Vaticaan en het geloof. De tv-reeks zal ook worden bekeken door een heleboel mensen die vergeten hun toestellen uit te schakelen. Dat is dus een heel ander publiek.

Ik hoop dat ik de vooroordelen die mensen hebben, in eender welke richting, op zijn minst gedeeltelijk in vraag kan stellen. Daar zou ik al heel blij mee zijn. Dat er een wat genuanceerder beeld ontstaat van de goede en de kwade kanten van het kerkelijk instituut.”

Eerder zei u dat we niet te optimistisch moeten zijn over het vermogen van de paus om hervormingen door te voeren. Hoe kijkt u naar paus Franciscus?

“Franciscus is een uitstekend strateeg en tacticus. Briljant vind ik de wijze waarop hij de vrouw in de kerkelijke hiërarchie promoveert door de Curie te degraderen. Daar moet je echt een jezuïet voor zijn. Maar ik heb nog nooit last gehad van papolatrie; er is altijd het risico dat de laatste paus als een soort hegeliaans eindpunt wordt gezien, die alle ellende die is aangericht door voorgangers weer even eigenhandig recht komt zetten. En dan denk ik: nee, dat is niet zo.

Franciscus heeft veel dingen ook niet doortastend aangepakt. De zegening van homoseksuele paren die hij eerst toe leek te staan, en vervolgens via een tactische manoeuvre uit de sfeer van het rituele weghaalde – je mag eigenlijk alleen per ongeluk een homopaar zegenen als je die op straat tegenkomt, zo lijkt het wel. Ook het diaconaat voor vrouwen maakte hij eerst wel bespreekbaar, en trok hij vervolgens weer terug van de agenda van de bisschoppensynode, wat ik niet helemaal begrijp.”

Is dat niet ook een kwestie van diplomatie? In Afrika denkt men bijvoorbeeld weer heel anders over deze kwesties dan in West-Europa. Dat is een onoplosbare spanning in een wereldkerk met universele pretentie.

“Inderdaad, en het is toch eigenlijk heel mooi dat dat onoplosbaar is? Ik heb daar geen problemen mee. En inderdaad, een progressieve katholiek wil graag een zwarte paus die even progressief is als hijzelf. Maar die mensen bestaan niet. Dus daar zit je met dat soort patstellingen.

Je kunt je afvragen of je zoiets als die homozegeningen wel universeel moet afkondigen, dus voor heel de Kerk. Met alle respect, sommigen zullen het een ketterij vinden, maar ik vind dat toch een onderwerp van mineur belang, dat je ook prima aan de bisschoppenconferenties kunt overlaten. We zijn een menselijke Kerk, met alle menselijke tekorten. Een zekere mate van decentralisatie, van ruimte voor inconsistenties is moeilijk te vermijden.”

Bent u hoopvol dat wij die spanningen uit kunnen houden met elkaar?

“Zeker wel. Ik zie het religieuze, ja zelfs het kerkelijke discours als een vrijplaats. Je kunt daar veel meer zeggen dan in onze profane samenleving op dit moment. Vroeger was het andersom, zeker. Maar de libertaire trends in de samenleving zijn vanaf het begin van deze eeuw, ik denk soms na de aanslagen van elf september, veel beknellender geworden. Vandaag mag je minder zeggen. Heel vaak hoor je ook het gevleugelde gezegde: ‘Dat is niet meer van deze tijd.’ Dat is geen inhoudelijk argument, niemand zegt waarom, maar het kan gewoon niet meer, punt. Dat is in feite de dogmatische samenleving.

In de Kerk kun je tegenwoordig juist veel meer zeggen – voor een stuk ook, daar wil ik eerlijk in zijn, omdat zij zelf de kracht mist om ertegen op te treden. Maar laat dat een kans zijn! Een kans om het geloof ter sprake te brengen op een onbevangen manier. In Nederland zag je dat al veel eerder dan bij ons, met schrijvers als Willem-Jan Otten, Désanne van Brederode en later Stephan Sanders die in het publieke discours voor hun katholicisme uitkwamen. Recenter hadden wij hier in Vlaanderen ook de ‘coming-out’ als gelovige van de literatoren Kristien Hemmerechts en Christophe Vekeman.

Zo ontstaat een nieuw soort plausibiliteit van geloven, en het openbreken van in feite een soms verstikkend uniform denken in de culturele elite van de samenleving. Nu moet je de impact van de literaire wereld natuurlijk niet overschatten, dat doen ze zelf al genoeg. Maar het zijn wel tekenen dat het deprimerende nihilisme van onze hedendaagse cultuur toch ook niet zaligmakend is. En dat mensen zoeken naar uitwegen.

Dus ik zou zeggen: be free! Treed gewoon naar buiten als iemand die duidelijk gelovig is, ongeacht of dat meer conservatief of meer progressief is, breng het religieuze onbevangen ter sprake. Dat is ongelooflijk bevrijdend. Wij kunnen als Kerk een plek zijn van absolute bespreekbaarheid van de ultieme vragen, met eerbied voor de traditie. Daarmee hebben we een unieke positie in de samenleving, die mensen zullen respecteren. Daar ben ik van overtuigd.”