Zijn heiligverklaring twee jaar geleden leidde tot grote aandacht voor Titus Brandsma, ook buiten de katholieke gemeenschap. Zijn wetenschappelijk werk raakte daarbij enigszins ondergesneeuwd, zag Inigo Bocken. Met een ‘intellectuele biografie’ over de heilige die vandaag verschijnt, wil hij daar verandering in brengen.

Godfried Bomans, die bij Brandsma studeerde, typeerde hem op zijn onnavolgbare manier:

“Titus Brandsma was, zoals gewoonlijk heiligen zijn, een slecht nee-zegger. Zo was hij in de loop van zijn vriendelijk leven geestelijk adviseur van de ontelbare bonden en verenigingen, waaraan het roomse leven zo rijk is. Hij woonde de vergaderingen bij van katholieke wasbazen, banketbakkers, turners en van het roomse rioleringswezen, er voortdurend op bedacht hun belangen in het licht van de eeuwigheid te zien en was voortdurend de enige in de zaal die het gezellig samenzijn vanuit die verrassende gezichtshoek bezag.”

Geen ivoren toren

“Ik vind dat een van de mooiste citaten die ik ken”, zegt Inigo Bocken, maar we mogen er niet uit afleiden dat zijn academische werk leed onder al die activiteiten.

“Ik denk dat Titus Brandsma heel bewust niet wilde dat de universiteit een ivoren toren was. Tegenwoordig spreekt men binnen de universiteiten over ‘valorisatie’ en moeten we allemaal kunstmatig proberen ons onderzoek in de samenleving vruchtbaar of bekend te maken. Dat deed Titus Brandsma eigenlijk van nature. Dat had te maken met zijn karmeliet zijn: contemplatie in de actie. Daarom ging hij overal lezingen houden, tot aan de rooms-katholieke brei- en naaivereniging in Arnhem toe. Daar voelde hij zich niet te goed voor.”

Sociale leer

Brandsma’s rusteloze activiteiten hadden ook te maken met zijn grote belangstelling voor de katholieke sociale leer. “Hij heeft veel artikelen geschreven voor het Katholiek Sociaal Weekblad. Dat paste bij zijn ideeën over de samenleving en over de emancipatie van de arbeider.” Daarom vond hij het vanzelfsprekend maatschappelijk betrokken te zijn.

Brandsma was van 1923 tot zijn dood hoogleraar aan de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij deed veel onderzoek naar Geert Grote en de Moderne Devotie. Dat we daarover veel weten, danken we voor een belangrijk deel aan hem.

“Hij vond het belangrijk dat we ons in de Nederlandse samenleving bewust werden van die geschiedenis van de Nederlandse vroomheid. Daarom is hij op zoek gegaan naar oude handschriften en heeft een fotocollectie aangelegd, de Brandsma-collectie wordt die ook genoemd, van handschriften van auteurs uit de tijd van de Moderne Devotie en daaromheen. Dat is een echte wetenschappelijke verdienste.”

Heel eigen benadering

Veel van die handschriften zijn bovendien tijdens de oorlog verloren gegaan. Dankzij Brandsma kunnen we ze nog raadplegen. Ook tegenwoordig zou hij aan de universiteit geen slecht figuur slaan. “Hij schreef een niet gering aantal wetenschappelijke artikelen, bijvoorbeeld in Ons geestelijk erf. Dat is een tijdschrift dat door het Ruusbroecgenootschap in Antwerpen wordt uitgegeven. Hierin schreef hij over de handschriften die hij had gevonden en die een nieuw licht konden werpen op Geert Grote. Hij deed zijn academisch werk eigenlijk goed.”

“Een ander voorbeeld: een mooi boekje De geschiedenis van de middeleeuwse wijsbegeerte in Nederland. Daar heeft hij een heel eigen benadering gevonden om naar de geschiedenis van de middeleeuwse filosofie in Nederland te kijken waaruit voor hem de mystiek is voortgekomen. Hij was dus wel degelijk op zijn plaats op de universiteit. Dat is een beetje op de achtergrond geraakt door zijn tragische lot en zijn heldhaftigheid.”

Journalistiek

Naast zijn wetenschappelijke publicaties schreef Brandsma honderden krantenartikelen. In De Gelderlander verscheen van zijn hand een serie van wel 160 stukken over figuren uit de Moderne Devotie en de karmel-traditie. Journalistiek vond hij heel belangrijk. “Hij was geestelijk adviseur van de r.k. journalistenbond. Daar ging ook veel tijd in zitten en dat heeft uiteindelijk ook tot zijn arrestatie en zijn dood geleid.”

En ook voor het onderwijs heeft hij zich bijzonder ingezet, om te beginnen met de stichting van het Carmel College in Oss, tegenwoordig een stichting die vijftig scholen met bijna veertigduizend leerlingen omvat.

Teresa van Avila

“Het is niet toevallig dat hij én voor de journalisten zo belangrijk was én voor het onderwijs”, constateert Bocken. Brandsma wilde kennis doorgeven: een journalist en een leraar doen dat elk op hun eigen manier. “Belangrijk voor hem was de inspiratie van Teresa van Avila. Al heel jong was hij in Teresa geïnteresseerd en door haar gefascineerd. Hij beschrijft Teresa als iemand die een ‘dubbele blik’ had.”

Teresa schreef voor geleerde theologen én voor haar medezusters. Voor de theologen moest het de toets van de wetenschappelijke kritiek kunnen doorstaan, maar haar andere blik richtte zij op haar medezusters, die niet allemaal zo geleerd waren. Die moesten haar ook kunnen begrijpen. Daarin volgde Brandsma Teresa. “Ik denk dat dat hem tekent in zijn activiteiten. Hij bestudeerde allemaal ingewikkelde dingen om die dan, zoals Bomans het zegt, bij de katholieke wasbazen te brengen. Hij wilde de mensen verheffen. Dat woord wordt tegenwoordig niet meer gebruikt, maar het past zeker bij Titus Brandsma. Dat zag hij als zijn taak.”

Geen abstract Godsbeeld

Het ging hem er dan ook niet om mensen te amuseren met interessante verhalen, hij wilde hen doen groeien. “Onze taak is het om tot bloei te komen, zoals hij zelf zegt. Hij gebruikt heel graag het beeld van de bloem in de zon. De zon is dan God die ons tot leven brengt, maar die ook wat er in ons leeft tot leven brengt als wij antwoorden aan de zon. Dat was zijn beeld van mensen en dat was ook waarom hij vond dat de mystiek belangrijk was.”

Brandsma constateerde dat het beeld van God in zijn tijd te abstract was, alsof God zich alleen in het bovennatuurlijke bevond. Daartegenover stelde hij de relatie van de mens met God centraal, daar ging het in de mystiek over.

Ideologieën

“Hij zegt ook: de ideologieën waar we vandaag mee leven, zijn eigenlijk ook godsbeelden, maar te abstracte godsbeelden. Die proberen de werkelijkheid onder controle te brengen: het communisme, het nationaalsocialisme, maar ook het liberalisme dat te veel in het teken van het individu staat dat niet verbonden is met het geheel. Mystiek kan een grote bijdrage leveren om een godsbeeld te vormen dat bij onze tijd past en de crisis van onze tijd op te lossen, zo was zijn overtuiging.”

“Hij zorgde ervoor dat er ook een serie kwam waarin Middelnederlandse teksten naar de actuele taal vertaald werden. Dat moesten gewone mensen kunnen lezen. Waarschijnlijk vroeg dat van veel mensen wel te veel, maar ik vermoed dat dat toch een bepaalde impact moet hebben gehad. Een bepaalde bekendheid, dat hij misschien niet massa’s mensen, maar toch bepaalde groepen anders liet kijken. Het is ook niet voor niets dat hij in het vizier kwam van de Gestapo.”

Innovatieve ideeën

Het beeld dat Brandsma zijn wetenschappelijke werk verwaarloosde door zijn nevenactiviteiten is ondanks dit alles een beeld dat nog steeds overheerst. Bocken hoopt dat met zijn intellectuele biografie recht te zetten. “Het zou verkeerd zijn om te zeggen: hij was een topwetenschapper. Maar Titus was naast zijn maatschappelijk engagement toch ook een echte hoogleraar met verrassende en innovatieve ideeën. Dat is al heel wat, zou ik denken.”