In 1977 sprak Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus, over het woord van God, dat ons vreemd geworden is, maar dat wij nodig hebben als brood. Eén enkel woord van goedheid, zei hij, kan een mens volledig veranderen, maar ook één enkel verkeerd woord kan een mensenleven verwoesten.

Taal die de adem afsnijdt

Ooit werd ik getroffen door een regel in het werk van Rainer Maria Rilke, de Duitse dichter: “Ik ben bang voor het woord van de mensen, zij spreken alles zo snel en zo duidelijk uit.” Leo Tolstoj, de Russische schrijver, zei het wat anders: “Je kunt de morele grootheid van de mensen afmeten aan hun houding tegenover het woord.”

In onze tijd gebruikt Donald Trump bij voorkeur harde, grote en schofferende woorden, ‘duidelijke’ taal, maar het is taal die je de adem kan afsnijden. De onlangs overleden oud-premier Dries van Agt gebruikte een taal die nooit schel was, maar altijd hoffelijk, een taal die reserves inbouwde (het komt mij voor, mijn beste; ik kan mij niet aan de indruk onttrekken).

Alleen maar zwijgen

Soms moet een mens zwijgen, omdat woorden tekortschieten. Bij zijn bezoek aan Auschwitz, dat oord van gruwelen en misdaden tegen God en de mens, zonder weerga in de geschiedenis, in dat oord kan ik bijna onmogelijk nog woorden spreken, zei paus Benedictus, “als christen, als een paus die uit Duitsland komt”.

In dit oord kun je alleen maar zwijgen, zei hij, een zwijgen dat “een inwendige schreeuw tot God is: waarom hebt U gezwegen? Waarom kon U dit alles dulden?”

‘Eén gedachte denken’

Hoe gaat het christendom om met het woord, met de taal? De grote christelijke denker Søren Kierkegaard heeft indringend geschreven over de relatie tussen aandacht, “ernstig” en liefdevol in het leven staan, en de woorden die je spreekt.

Ernstig denken is voor hem “één gedachte denken”. Neem de tijd, laat je niet afleiden door allerlei vluchtige meningen en visies, opgelegde gedachtenconstructies, die je worden aangepraat door mensen die van het ene op het andere onderwerp overspringen, in herhalingen vervallen, zonder ernstig te hebben nagedacht, zegt hij.

Het is bijna of Kierkegaard over onze talkshows spreekt, waar alles is gericht op veelheid, snelheid, scoren, entertainment, en waar ten slotte alleen de waarheid van de kijkcijfers telt.

Aandachtig, ernstig en voorzichtig

Elke preek, elke redevoering van Kierkegaard is met de uiterste ernst geschreven! Wees stil en aandachtig, spreek geen woord te veel. Dan zul je ontdekken wat jouw echte ‘zelf’ is, en wie God is. Van predikanten in de Deense staatskerk, die in holle en galmende taal predikten, over de hoofden van de mensen heen, of die hun preken plichtmatig afraffelden, moest hij niets hebben. Elk woord dat je spreekt moet als het ware tot die éne kerkganger, dáár in die bank gezeten, gesproken zijn.

Spreek nooit een woord te veel, te vlug en gedachteloos uit. Je spreekt zoals je denkt, je hebt lief in die taal, je haat in die taal, je hebt verdriet erin. Wees daarom uiterst aandachtig, ernstig en voorzichtig. Eén enkel woord, in de kerk, in de politiek, in het gezin, tussen twee mensen gesproken, kan de wereld ten kwade of ten goede veranderen.