Wie is Jezus toch? Is Hij aan God gelijk, de ‘enige zoon’ van God, of alleen maar een schepsel van God, zijn ‘geliefde’ zoon, zoals zovelen? Over deze vraag waren de christenen in de tweede en derde eeuw hevig verdeeld.

In onze tijd heeft het vrijzinnig christendom nog steeds grote moeite met de goddelijkheid van Jezus. Is Hij niet vooral een ‘gewoon’ mens? Maar dan: kan een gewoon mens de wereld redden?

Kennis van het hogere

In de tweede en derde eeuw leerden gnostische christenen dat mensen pas door kennis van het hogere (gnosis), alleen weggelegd voor ingewijden, tot God konden komen. Zij stonden onder sterke invloed van het Griekse denken, dat het hemelse, het hogere, het zuivere streng scheidde van het aardse, het lagere, het onzuivere.

In deze kringen beweerden de docetisten, naar het Griekse woord voor ‘schijn’, dat Jezus nauwelijks een aardse gestalte was. Hij bezat slechts één natuur, een goddelijke.

Bittere verdeeldheid

Hij was niet van deze aarde. Zijn menselijkheid was eigenlijk maar schijn. In dit denken is Jezus iets hoogs, ver verheven boven de mensen. Kun je Hem dan nog navolgen?

Voor Arius, priester in Alexandrië, is Jezus juist heel áárds, dicht bij de wereld betrokken, een mens tussen de mensen. Hij is een schepsel van God, wel van een hogere orde, maar niet ‘wezensgelijk’ aan God. Hij gelijkt hoogstens óp het wezen van de Vader, maar Hij is niet gelijk aan God zelf. Voor de arianen, met hun sterke aanhang in het oosten van het Romeinse Rijk, is Jezus dus een gewone, tastbare, begrijpelijke figuur, die hoogstens in de buurt komt van God. Maar ook niet meer dan dat.

De arianen kleineren dus de goddelijkheid van Jezus, de docetisten juist zijn menselijkheid. Het kenmerk van dwalingen en ketterijen is dat zij altijd eenzijdig zijn en deelwaarheden bevatten. Her doordrukken daarvan leidt tot bittere verdeeldheid in de Kerk, en zelfs tot kerkscheuringen.

Vlees en bloed

Keizer Constantijn had zijn christelijke rijk met veel strijd bij elkaar gebracht. Hij wilde de eenheid van dat rijk niet belasten met felle debatten die mensen uit elkaar dreven. In 325 riep Constantijn het eerste concilie van de christelijke oudheid bijeen, in Nicea. Hij zat het concilie zelf voor.

Het concilie veroordeelde het ariaanse denken en zette het docetisme op zijn plaats. In de theologische strijd kan het kerkelijk leergezag rust brengen. Christus, leerde het concilie, was niet een ijle, vergeestelijkte gestalte geweest, maar een mens van vlees en bloed, die geleden had, was gestorven en begraven. Hij was wezensgelijk aan de Vader.

God en mens tegelijk

Het arianisme bleef nog tot eind vijfde eeuw voortwoekeren, vooral onder de tot het christendom bekeerde Germaanse volken, die zich in het arianisme konden afzetten tegen het Romeinse gezag. De concilies van Efeze (431) en Chalcedon (451) bevestigden dat Jezus God en mens tegelijk was. Over de verhouding tussen zijn goddelijke en menselijke natuur mocht je vrij denken. In elk geval was aan een lange theologische strijd een einde gekomen.

Theologie kan ontaarden in een vernuftig, geestloos spel met woorden en begrippen. Maar het gaat erom wat Nicea wilde zeggen, toen en nu. God kan ver weg lijken, onzichtbaar, maar het is Jezus, bewoond door zijn Vader, die afdaalt naar de mensen om bevrijding te brengen, gerechtigheid en barmhartigheid. In zijn boek Jezus van Nazareth zegt paus Benedictus dat Jezus mens is onder de mensen, maar dat Hij rust aan het hart van de Vader.