Hoe kijk je naar de wereld? Door aandachtig te zijn kun je je even bevrijden uit een dagelijks bestaan waar je van uur tot uur leeft, van plicht tot plicht wordt geroepen. Ik heb nog dagelijks profijt van mijn jezuïetenopvoeding, met haar ignatiaanse pedagogiek: non multa sed multum.

Halve blik

Het gaat niet om het vele dat je doet, maar om de ernst, de diepgang van je studie, om de aandacht die je wilt opbrengen. Hoe kijk je naar de wereld? Verstrooid, vluchtig, snel afgeleid, of neem je de rust en de tijd om anders te kijken, alsof het even sabbat of zondag is?

Kijk je met een halve blik of met de volle aandacht? Kijk je met een liefdevol oog? Wij kennen slechts wat wij beminnen, zei Augustinus. Goethe zei het hem na.

Kijken

De grote katholieke denker F.J.J. Buytendijk (1887-1974), hoogleraar biologie en psychologie, heeft heel mooi geschreven over het belang van de aandacht. Het is de aandacht die ons pas volop menselijk maakt.

Hoe kijk je, vraagt Buytendijk. Alleen maar als afstandelijk toeschouwer, keurend, oordelend? Of kijk je als deelnemer, die zich door de mensen of de dingen laat áánspreken? De natuurwetenschappen moeten de verschijnselen objectief beschouwen, zonder deelname. Dat is hun recht en hun plicht, zegt Buytendijk. Maar wij komen in gevaar, zegt hij, als de objectiverende houding gaat overheersen. “De wereld is dan geen weelde van sprekende beelden, maar van gebeurtenissen die ons niet raken.”

Kinderen leerden vroeger in hun prentenboek, zegt hij, om participerend te aanschouwen. Nu wordt een kind geconfronteerd met een dusdanige overvloed van verschijnselen en beelden, zegt Buytendijk, dat mensen alleen nog afstandelijk en zakelijk kunnen kijken, “zonder mededogen, zonder de bewogenheid van het hart”. Wij lopen dan het gevaar om “het humane” te verliezen. Buytendijk schreef dit op toen de smartphone nog niet was uitgevonden.

Sprookjes

Hoe kijk je naar de dingen? Met je hart? Met zorg? In een preek van 2006 heeft paus Benedictus het over het belang van respect voor de mensen en de dingen, om de zorg daarvoor. Het woord respect, zegt hij, komt van het Latijnse respicere, dat een beschouwen, een waarnemen betekent dat oog heeft voor de aard van de dingen, dat oog heeft voor wie mensen zijn, zonder zich “tot heer daarover te maken”. Het gaat om een waarnemen, een kijken dat zorg voor de dingen, voor de mensen draagt.

Over de sprookjesschrijver Hans Christian Andersen schreef ik eens dat hij, alvorens te schrijven, alles intens in zich opnam. Hij was een zeer religieus mens, met alles verbonden. Hij keek aandachtig, zoals een kind met ‘verwijde ogen’, naar het wonder van de ‘gewone’ dingen, nooit afstandelijk, koud of onverschillig. Andersen las zijn sprookjes voor aan kinderen. Kinderen zijn nog aandachtig en kunnen nog onbevangen luisteren, nog niet belast met de wereld van hun ouders, met dat on-aandachtig bestaan.