Kardinaal Sarah raadde priesters aan om waar mogelijk de Mis ad orientem te vieren. Daarmee is echter geen redelijk belang gediend.

De ouderen onder de lezers zullen zich nog kunnen herinneren, dat zelfs tijdens een hoogmis met drie heren aan zijaltaren vaak nog misoffers werden opgedragen door priesters zonder publiek: de Missa solitaria. Dat was een eigenaardige, typisch rooms-katholieke praktijk; bij orthodoxen en protestanten was die zelfs verboden.

Zulke eigenaardigheden werden in de aanloop naar Vaticanum II onder de loep genomen met het oog op een meer met kerkvolk verbonden liturgie. Zoals bekend is er na dat concilie hier en daar ook roekeloos hervormd zonder aandacht voor tradities die het verdienden behouden te blijven. Er heerst veel animositeit op 
dit gebied.

Ad orientem

De laatste tijd wordt ervoor gepleit de priester weer ad orientem te laten voorgaan met het gezicht naar de Heer. Er wordt daarbij vaak gezegd, dat de priester niet zichzelf centraal moet stellen, maar de Heer, die uit het Oosten komt. Ook wordt er daarbij op gewezen, dat de priester de plaats van Jezus inneemt en dat hij in persona Christi diens offer herhaalt.

Mij dunkt, dat de priester hierbij een dubbelrol krijgt voorgeschreven: hij moet zijn gezicht naar de Heer in het Oosten keren, maar ook nog eens zelf de plaats van Christus innemen. Geen wonder, dat er verwarring op liturgisch gebied heerst. Zou Jezus indertijd zijn toehoorders ad orientem hebben toegesproken en met zijn rug naar zijn auditorium?

Curieuze gebruiken

De kern van argumenten voor hervorming van liturgische gebruiken van vóór Vaticanum II is nog onveranderd actueel. Als ik nog wel eens een oude liturgie bijwoon, verbaas ik me over de priester die allerlei teksten prevelt, inderdaad ad orientem, maar toch niet op de wijze waarop Jezus zijn gehoor heeft toegesproken. Je kunt het dan ook nog treffen, dat aan een zijaltaar een andere priester ook een misoffer staat op te dragen, ook weer ad orientem, maar zonder publiek.

Ik zou daar ietwat oneerbiedig de term sacerdotale ipsatie voor willen gebruiken. Wat het verleden betreft, kan deze praktijk worden toevertrouwd aan de goddelijke barmhartigheid, maar er kan geen sprake zijn van een herstel van zulke curieuze gebruiken als de Missa solitaria. En voor de Mis ad orientem geldt wat mij betreft hetzelfde.

Liturgievernieuwing

De mooiste liturgieën zijn naar mijn smaak een mix van oude en nieuwe elementen en het stoort me geenszins als de priester daarbij het kerkvolk in de gaten houdt. Dat de Heer zich in het Oosten zou bevinden is beeldspraak die niet letterlijk moet worden genomen. De zon werd ook wel als goddelijk wezen aanbeden en sporen daarvan zijn aanwezig in christelijke liturgieën.

Met de priester ad orientem is geen redelijk belang gediend en het zou verkeerd zijn die weer overal verplicht te stellen. Anderzijds moet die ook niet worden verboden, want dan krijg je precies die animositeit waar de liturgievernieuwing toe heeft geleid. Laat er liever wat competitie zijn in het aanbieden van een mooie en verzorgde liturgie die noch stijf staat van oude en overleefde tradities noch meer lijkt op een popconcert dan op een religieuze eredienst.

Luimen van kardinalen

De r.-k. Kerk heeft momenteel nog het meest weg van een stuurloos schip, dat van het ene uiterste in het andere vervalt en er niet in slaagt het juiste midden te houden. Zou kardinaal Sarah zijn zin krijgen, dan werden alle nieuwe altaren weer weggehaald tot een volgende kardinaal de nieuwe liturgie weer in ere wil herstellen en de Mis ad orientem ernstig gaat ontraden.

Maar misschien komt eerst nog de rehabilitatie van de Missa solitaria, die vanzelfsprekend ad orientem wordt opgedragen, omdat er per definitie geen kerkvolk bij aanwezig is. Zo wordt de Kerk van Christus geleid door de luimen van kardinalen die zich willen profileren als liturgiehervormer.

Oecumenische vooruitgang

Het zou beter zijn te overwegen of voor oecumenische vooruitgang het kardinalaat niet zou moeten worden opgeheven. De pauskeuze kan best worden opgedragen aan aartsbisschoppen. Het sierlijke kardinalaat is de expressie bij uitstek van het papalistisch centralisme, dat het grootste struikelblok is in de oecumenische relaties.

Zonder ommekeer op dit punt zal er van zichtbare oecumene nooit sprake zijn en het is nu toch echt wel tijd om op dit gebied vooruitgang te boeken in plaats van alles bij mooie woorden te laten.

Voor een oplossing van dit probleem moet men zich inderdaad wèl op het Oosten richten, omdat zich daar de remedie bevindt in de vorm van een Hagia Sophia, die allang door de krachten van een Verenigd Europa op diplomatieke wijze had moeten worden vrijgemaakt voor een echt oecumenische concilie. Maar het valt te vrezen, dat het hier weldra definitief te laat voor wordt, omdat alle betrokkenen hun eigen macht voorop blijven stellen.

Ben Hoffschulte is rechtsfilosoof te Leuven.