We moeten onze vijanden liefhebben. Maar wat maakt iemand tot mijn vijand? En wat leert ons dat over Poetins oorlog in Oekraïne?

In 1973 deed ik een beroep op de Wet Gewetensbezwaren Militaire Dienst. Pinochet had net een staatsgreep in Chili gepleegd. Soldaten zeiden geen idee te hebben waarom ze op trucks geladen waren en naar de hoofdstad waren gebracht. Toen ik erover hoorde, vroeg ik mij af of mij zoiets ooit ook zou kunnen gebeuren?

Ik kon me destijds beroepen op een nieuwe wet die mede dankzij inspanningen van Pax Christi was ingevoerd. Gewetensbezwaren werden voortaan niet enkel op principiële, maar ook op politiek-ethische gronden aanvaard. De nieuwe wet strookte met het Tweede Vaticaans Concilie, dat pastorale aandacht voor gewetensbezwaarden dezelfde waardering gaf als die voor militairen. ‘Gewetensbezwaarde’ werd deel van mijn identiteit, tot op vandaag, al worstelde ik van context naar context.

Machteloosheid en onvrijheid

Ook toen werd veel gesproken over ‘de vijand’. Maar ik had in 1969 een christelijke Oost-Duitse dienstweigeraar ontmoet. We konden in elkaar geen vijand zien. Militaire veteranen uit de Koude Oorlog maakten later hetzelfde mee. Later, werkend voor het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV), ontmoette ik dissidente kerkelijke vredesactivisten in de DDR. Het leverde me in 1983 een inreisverbod op.

In 1972 reisde ik met mijn vrouw drie weken door Polen. We spraken er ‘ongeorganiseerd’ leeftijdgenoten, maar bijvoorbeeld ook een oude man die nog de gaskamers van Auschwitz had moeten leegruimen. Hij wees plekken aan waar Russen, Duitsers en Poolse partizanen waren gesneuveld. We luisterden naar verhalen van machteloosheid en onvrijheid.

Angst en populisme

Ik was dan ook enthousiast dat paus Johannes Paulus II zijn positie inzette om Polen te helpen zichzelf te bevrijden. Even enthousiast ben ik over paus Franciscus, die Kerk en samenleving wil bevrijden van de “virussen van angst en populisme” en de Kerk als “veldhospitaal” ziet. Franciscus bedoelt dat ze uit haar comfort zone moet komen om die ‘virussen’ het hoofd te kunnen bieden en Kerk te zijn van hen die lijden onder onrecht en geweld.

In het Westen wordt daarentegen gekoketteerd met een toxische mix van religie, populisme en nationalisme. Net als in Moskou, waar de orthodoxe patriarch Kirill zetelt, die net als Poetin banden had met de KGB. Hij heet kerkleider van “Moskou en heel Rus”, inclusief Oekraïne. Wat wil hij met de andere Kerken in dat gebied?

KN meldde in 2020 dat buitenlandse theologische diploma’s van onder anderen de katholieken in Rusland niet langer geldig zijn: een affront voor verschillende Kerken. Kirill meent nu dat Oekraïne in de greep is van “kwade krachten” die “de Russische eenheid” trachten te ontwrichten. Heeft hij het dan ook over kerkelijke eenheid? Wat als hij zich als kerkelijk hoofd van ‘heel Oekraïne’ gaat gedragen? Wat betekent dat voor de Oekraïens-orthodoxen, de met Rome verbonden Grieks-katholieken en hun theologische opleidingen?

Je vijanden liefhebben

Jezus leerde dat we onze vijanden lief moeten hebben, maar niet dat we geen vijanden hebben. Hij had ze zelf. Hij vroeg zijn volgelingen hun eenheid te bewaren, maar niet de exclusieve eenheid van ‘eigen volk eerst’. Alle volkeren hebben eigen legitieme veiligheidsbehoeften, ook die binnen de Russische Federatie, maar het onderscheid geoorloofde en ongeoorloofde verdediging moet wel overeind blijven.

‘Vijand’ is een moeilijk begrip, een lastige paradox waarmee het worstelen blijft. ‘De vijand’ is uiteindelijk ‘vijand’ omwille van wat hij vertegenwoordigt, niet zomaar als mens. In Oekraïne is de vijand vijand vanwege een illegitieme zaak, namelijk het idee van een Groot-Rusland, dat zich opwerpt als gewelddadige, messiaanse redder van eigen volk en vaderland.

Balk in eigen oog?

Sommige christenen schermen dan met de gelijkenis van ‘de balk in het eigen oog’. Die is echter niet bedoeld om mensen van goede wil die hun geweten onderzoeken, te belasten met zelfbeschuldiging, omdat ook hún wereld een record van agressie en geweld kent. Jezus richtte zich tot degenen die zich schuldig maakten aan religieus machtsmisbruik.

Natuurlijk moet ons geweten juist in deze tijd op scherp staan – óók om signalen van Gods goede Geest op te blijven vangen. Ik zag hoe een huilende gevangen genomen Russische soldaat van zijn Oekraïense vijand een kopje thee kreeg. Soms is er zelfs diep in de duisternis licht.

Gied ten Berge is socioloog en theoloog. Hij werkte 35 jaar voor het Interkerkelijk Vredesberaad en Pax Christi.