De nieuwe donorwet wordt woensdag van kracht. De afweging om wel of geen donor te worden, blijft een lastige, en ook aan de wet zelf kleven nog altijd bezwaren.

De nieuwe donorwet treedt op 1 juli in werking. Dit betekent dat iedere Nederlander duidelijkheid moet verschaffen over zijn standpunt ten aanzien van orgaandonatie. De keuzemogelijkheden zijn actief aangeven of men wel of niet donor wil zijn, ofwel niets doen. In het tweede geval registreert de overheid dat betrokkene geen bezwaar heeft tegen het doneren van zijn organen na overlijden. De overheid kan dan over deze organen beschikken.

Nog steeds veel bezwaren

Iedere Nederlander van 18 jaar en ouder die staat ingeschreven bij een Nederlandse gemeente krijgt nog een formulier toegestuurd waarop hij zijn keuze moet aangeven. Zo op het oog lijkt alles dus goed geregeld. Maar de vraag is of dat ook echt zo is. De donorwet is zowel in de Tweede als in de Eerste Kamer met slechts één stem meerderheid aangenomen. Dat betekent dat er veel bezwaren waren en die zijn er nog steeds.

Lichamelijke integriteit

Volgens artikel 11 van de Grondwet is van iedere burger de integriteit van het lichaam gewaarborgd. Maar volgens de donorwet kan de overheid onder de ‘geenbezwaarprocedure’ over het lichaam beschikken. De overheid kan als het ware het lichaam van de twijfelaars na overlijden opeisen. De naasten kunnen wel bezwaar maken tegen donatie, maar dan moeten ze aan de arts aannemelijk kunnen maken dat de patiënt geen donor wilde zijn. Uiteindelijk beslist dan de arts.

Niet in staat te reageren

Een niet onaanzienlijk deel van de bevolking zal niet op de vraag van de overheid reageren omdat dit daar simpelweg niet toe in staat is. Het gaat in ons land dan om 250.000 analfabeten en tweeënhalf miljoen niet- en laaggeletterden. Daarnaast telt ons land nog eens 40.000 daklozen en anderhalf miljoen huishoudens met problematische schulden, mensen die vanwege andere zorgen hun post vaak niet nakijken of er niet aan toekomen.

Ook heeft volgens onderzoek 85 procent van de Turkse en 95 procent van de Marokkaanse Nederlanders problemen met orgaandonatie. En wat te denken van de zwakkeren in de samenleving, die niet kunnen aangeven of ze wel of niet donor willen zijn?

Tekort aan donororganen

Het belangrijkste argument om deze donorwet in te voeren, is het tekort aan donororganen. Dat tekort is een groot probleem: er overlijden nog steeds mensen die op de wachtlijst staan voor een donororgaan. En in de toekomst zal de vraag naar donororganen zeker niet afnemen, integendeel zelfs.

Geen garantie op voldoende organen

Dat deze donorwet een serieuze poging doet om aan deze vraag tegemoet te komen, is zeer te waarderen. Maar het blijft de vraag of de wet het juiste antwoord zal zijn en voldoende rendement zal opleveren. In verschillende Europese landen is het ‘geenbezwaarsysteem’ al ingevoerd, met wisselend resultaat wat het aantal donoren betreft. Invoering van het systeem in Nederland biedt zeker geen garantie voor een ruimere beschikbaarheid van donororganen.

Een claim op het lichaam

In principe is het doneren van organen een goede zaak. Desalniettemin legt de overheid nu wel een grote claim op het lichaam van een overledene. Maar het dode lichaam is niet zomaar een ding. Het is nog ingebed in en verbonden met een sociaal netwerk van naasten. De overheid pleegt hierop een inbreuk. Geen keuze kunnen of willen maken is niet hetzelfde als actief toestemming geven. Er blijft sprake van een zekere overheidsdwang die aan iedere burger wordt opgelegd.

Twee benaderingen

Het is duidelijk dat het kernprobleem een botsing tussen twee verschillende benaderingen is. De eerste gaat uit van het leed van mensen die wachten op een donororgaan; de tweede is vooral bezorgd over een inbreuk op de vrijheid van beslissen en het aantasten van de integriteit van het lichaam. Juist die spanning maakt het nemen van een beslissing moeilijk.

Al deze overwegingen maken het niet eenvoudiger om een afgewogen beslissing te nemen. Het gaat per slot van rekening om het eigen lijf.

Dr. Vincent Kirkels is oud-gynaecoloog en universitair docent. Hij is medeoprichter van het Tijdschrift voor Gezondheidszorg en ethiek.