Missionering en ontwikkelingshulp zouden paternalistisch zijn. Moderne ontwikkelingssamenwerking daarentegen, zou alle paternalisme voorbij zijn. Maar is dat wel zo?
Het koloniaal tijdperk ligt al ver terug in de geschiedenis. Niemand kan en zal nog ontkennen dat er in die tijd triestige bladzijden zijn geschreven in het geschiedenisboek, dat moederlanden zich schandelijk verrijkten via slavenarbeid van de inlandse bevolking en dat er opzichters waren die hun bevoegdheden ver te buiten gingen.
Men kan ook vragen stellen bij het onder dwang opleggen van de westerse cultuur en religie. En wat met de opgedrongen democratisering, die onvoldoende rekening hield met de bestaande hiërarchische structuren?
Maar is er dan niets goeds gebeurd tijdens deze koloniale periode? Wat met de scholen en de ziekenhuizen die door religieuzen werden opgericht en bediend, en die ook onmiddellijk lokaal personeel opleidden?
En ja, het missiewerk was gericht op bekering tot het christendom, maar dit bracht ook een ware bevrijding, want daarmee ontkrachtten missionarissen heel wat magische elementen die eigen zijn aan de natuurgodsdiensten. Hun bekeringswerk ging bovendien ook steeds gepaard met zorg voor de algemene ontwikkeling van de lokale bevolking.
Na de koloniale tijd kwam de tijd van de ontwikkelingshulp. Ook de missie kreeg een nieuwe invulling: in het kielzog van het Tweede Vaticaans Concilie werd meer gesproken over ontwikkeling dan over missionering.
Paus Paulus VI beschreef dit in zijn encycliek Populorum Progressio en beklemtoonde dat het ook in de missionering steeds moest gaan over de ontwikkeling van de hele mens en van alle mensen.
Dat bevestigde eigenlijk wat vele missionarissen al deden: naast het bekeringswerk – de zielzorg – ook zorg dragen voor de fysieke mens en zijn omgeving via onderwijs, zorg, betere landbouwmethodes enzovoort.
Bij sommigen sloeg de slinger door en verdween het missioneren als zodanig naar het tweede plan. Wie het Evangelie ernstig neemt, klonk het, ziet hoe Jezus ook concreet zorg droeg voor zieken en armen en hun levenssituatie verbeterde en hen terugbracht in de gemeenschap.
Maar daarbij mag je niet vergeten dat Jezus de mensen die Hij genas ook uitdrukkelijk uitnodigde zich tot God te bekeren.
Was missie in het verleden dan niet te eng opgevat als het zoveel mogelijk dopen van zogenaamde heidenen? Ook dit moet met de ogen van die tijd worden bekeken, toen de visie gold dat er buiten de Kerk geen heil was.
Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie werd een nieuwe houding tegenover andere godsdiensten ontwikkeld, en kwam er ruimte voor oecumene en interreligieuze dialoog.
Graag een beetje nuance dus, en wel aan twee kanten: bij hen die treuren dat de bekering in het gedrang kwam, en bij hen die alleen maar heil zagen in ontwikkeling, los van iedere missionering.
Vandaag spreekt men niet meer van ontwikkelingshulp, maar van ontwikkelingssamenwerking, volgens de bijna afgezaagde slogan dat het beter is iemand te leren vissen dan hem vis te geven.
Nee, voor paternalisme is er geen ruimte meer. Dat ruikt te veel naar kolonialisme en sommigen koppelen er gemakkelijk de missionering aan. Men wil aandacht voor exit-scenario’s, waarbij de samenwerking kan worden afgebouwd omdat men ter plaatse de activiteiten verder kan zetten.
Op sommige plaatsen lukt dit, vooral in landen waar de overheid correcte prioriteiten stelt, haar geld niet verkwist aan oorlog en er geen corruptie is. Op andere plaatsen lijkt dit scenario nog ver weg en moet er verder worden samengewerkt aan basisbehoeften als onderwijs en zorg.
Maar intussen moeten we durven vragen of moderne ontwikkelingssamenwerking nu totaal ontdaan is van paternalisme, zoals men denkt.
Wat bijvoorbeeld met de programma’s die worden ingebracht – opgedrongen – om de bevolkingsgroei te beheersen en die anticonceptie en zelfs abortus aanbevelen? Is dat, met de woorden van paus Franciscus, geen nieuwe vorm van kolonisatie, ditmaal een ideologische?
Men wil de westerse visie op deze zaken overplanten, maar vergeet dat die regelrecht ingaat tegen de diepgewortelde pro-life-cultuur in Afrika. Is er een grotere aanval op een lokale cultuur denkbaar dan in te grijpen op terreinen als huwelijk, gezin, seksualiteit en voortplanting?
China is zwaar bekritiseerd vanwege de één-kind-politiek, omdat die in tegenstrijd was met de fundamentele rechten van de mens. Wat is het verschil met het opdringen en opleggen van anticonceptie en abortus?
Soms gebeurt dat open en direct, en kan men er tegen ageren. Maar vaak gaat het eerder om verborgen agenda’s, en wordt aan hulp de voorwaarde verbonden van programma’s die anticonceptie en abortus propageren.
Ik zag in de scholen van mijn congregatie in Congo affiches waarop condoomgebruik werd aangeprezen. Op mijn vraag waarom die daar hingen, was het antwoord dat de overheid dat verplichtte: de affiches kwamen mee met de salarissen van de leerkrachten.
We herinneren ons de reactie van de Keniaanse overheid op president Obama, die haar aanspoorde anticonceptie beschikbaar te maken en homorechten te respecteren. Kenia verweet hem de westerse visie op te dringen.
Dit was een terechte reactie, teken van een emancipatie waarbij men weigert zich ethisch en cultureel te onderwerpen in ruil voor geld. Maar daar is moed voor nodig, en velen bezwijken voor de dollars en euro’s.
Het getuigt van selectieve verontwaardiging om het koloniale paternalisme aan te klagen, maar de ogen te sluiten voor de meer slinkse ideologische kolonisatie die plaatsvindt onder het banier van absolute vrijheid, autonomie en zelfbeschikking.
In Afrikaanse grote steden is de westerse mentaliteit al voor een groot deel doorgedrongen. Daar zien we de negatieve kant van de medaille: een grotere individualisering en afbraak van de sociale banden die voor Afrikaanse landen zo belangrijk en wezenlijk zijn; verlies van de wezenlijke religieuze wortels; nieuwe verslavingsziekten; en een grotere promiscuïteit met een stijgend aantal geslachtsziekten.
Ook moderne ontwikkelingssamenwerking is dus niet vrij van paternalisme. We moeten dit kritisch durven analyseren en waar nodig publiek aankaarten. Ontwikkelingsorganisaties, die blijk geven van heel veel goede intenties en edelmoedigheid, moeten voldoende kritisch blijven, zeker wanneer ze geheel of gedeeltelijk afhankelijk zijn van subsidies.
Als we aan ontwikkelingssamenwerking doen, moeten we steeds enkele fundamentele vragen voor ogen houden. Is die samenwerking gericht op de groei van de hele mens en van alle mensen? Brengen we landen tot grotere zelfstandigheid? Geven we hen de juiste instrumenten om de menselijke waardigheid binnen hun gemeenschappen te bevorderen? Gebeurt dit alles met respect voor de eigenheid van de bevolking? Houden we speciaal oog voor mensen die omwille van hun levenssituatie gediscrimineerd en gemarginaliseerd worden? Brengen we ter plaatse een positieve mentaliteitsverandering teweeg?
Pas dan kan er sprake zijn van een ontwikkelingssamenwerking zonder paternalisme.
Broeder René Stockman f.c. is generaal overste van de Broeders van Liefde en specialist psychiatrische verpleegkunde.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
