De balans tussen markt, overheid en informele sector is zoek, wat leidt tot brede onvrede. Tijd voor een hernieuwde samenwerking tussen overheid, ondernemers en maatschappelijk middenveld.

Na de crisis van 2008 kennen we een fantastische economische groei in Nederland, over de laatste vier jaar gemiddeld meer dan 2 % per jaar. De werkloosheid liep in de crisis flink op tot 7,4% in 2014, om vanaf 2015 weer te dalen naar 4,9% eind 2017. Historisch gezien zeer laag. Het gaat dus, op zijn Brabants gezegd, ‘keigoed’ met onze economie. Niks meer aan doen. Strik eromheen en door. Toch?

Gele hesjes

Natuurlijk gaan er veel dingen goed, en mogen we daar echt trots op zijn. Maar in de diepere lagen van onze economie en samenleving broeit er veel meer, net als in de hele westerse wereld. In Amerika is de American Dream op veel plekken vervangen door de Fear of Falling, de angst om te verliezen wat verworven leek.

In Frankrijk lopen al maandenlang grote groepen mensen in gele hesjes. En in ons land, zei minister Hoekstra recent, vindt 85% van de mensen dat het hen economisch goed gaat, maar nog maar 35% denkt dat hun kinderen het financieel beter gaan krijgen dan zijzelf. Nog nooit was deze kloof zo groot.

Kruk op drie poten

Waarom hebben we zulke fundamentele vragen over de houdbaarheid van onze economie en samenleving? Caroline de Gruyter gebruikte in NRC een mooi beeld. Stelt u zich een kruk op drie poten voor, stevig en in balans.

Historisch gezien was onze economie een kruk met drie stevige poten: de markt, de overheid en de informele sector. Markt en overheid behoeven geen uitleg. Tot de informele sector behoorden verenigingen, kerken, clubjes, vakbonden, gilden, product- en bedrijfschappen, buurtgezelschappen en ga maar door.

Vrije markt

Recente ontwikkelingen begonnen echter te zagen aan twee van die poten. Vanaf de Tweede Wereldoorlog stond de strijd tussen kapitalisme en communisme op het politieke toneel. In deze intensieve strijd tussen markt en overheid, tussen links en rechts, tussen individu en collectief, is de informele sector in het verdomhoekje geraakt. De sector die zowel overheid als markt kon temmen. De sector waarin men sterk met elkaar verbonden was, naar elkaar omkeek.

Na de val van de Muur takelde het communisme af en had het kapitalisme ‘gewonnen’. En toen ging ‘de markt’ los… Met een heilig geloof in deregulering, vrije markt en groei, evolueerden onze economie en samenleving tot wat zij nu zijn. Het is schokkend, maar in veel landen is de markt nu even machtig als de staat destijds in het Oostblok. Dit systeem loopt tegen zijn grenzen aan.

Terug naar het krukje van De Gruyter. De krukpoot van de markt staat fier overeind, maar bij de andere twee zitten stevige scheuren. Het evenwicht is zoek. Mensen glijden van het krukje af. Voelen zich geen onderdeel meer van onze economie en samenleving, voelen zich machteloos. Dit leidt tot de fundamentele bestaanszekerheidsvragen. Dit zijn de gele hesjes.

Omwenteling

Ik pleit voor een fundamentele omwenteling door de informele kant van onze economie te versterken. Overheid, ondernemers en onderwijs moeten zich verenigen in een onafhankelijk orgaan waar de hoofdlijnen van het economisch beleid gezamenlijk in worden bepaald. Alle partijen zetten zich daar vrijwillig in, in onderlinge afhankelijkheid, voor het grotere belang en de bredere economische en maatschappelijke ontwikkeling.

Je moet er gezamenlijk uitkomen en weet ook dat je elkaar later weer tegenkomt. Dit sluit aan bij het beherende dat zo’n centrale rol speelt in de katholieke sociale leer, van Rerum Novarum tot Laudato Si’: we hebben het allemaal te leen van onze (klein)kinderen. Zoals een familiebedrijf.

Stijn Steenbakkers (CDA) is wethouder van economie, Brainport, innovatie, onderwijs en sport in Eindhoven. Deze tekst is een verkorte versie van de Sint-Janslezing die hij op 15 februari hield in ’s-Hertogenbosch.