Woorden kunnen mensen maken of breken. In situaties waar het erom spant, kan José Sanders haar wetenschap én haar katholieke geloof gebruiken.

Hoe kun je met conflicten omgaan zonder zomaar partij te kiezen? Hoe kun recht blijven doen aan je eigen identiteit en principes en toch politiek een begaanbare weg bewandelen? In het boek Rechters komen we de profetes Deborah tegen, die onder een palmboom rechtspreekt. Deborah heeft de lastige taak om krijgsheer Barak de opdracht te geven voor Israël een slag te slaan. Ze waarschuwt hem: “U zult geen eer behalen aan deze veldtocht” (Rechters 4,9).

Kracht van woorden

Wat doet zo’n verhaal? Over de kracht van woorden ga ik in dialoog met José Sanders (1965). In haar onderzoek en onderwijs verkent zij bij uitstek de kracht van woorden en verhalen: “Mijn roeping is om een brug van woorden te bouwen”, zegt ze zelf.

Hoe lees je als tekstwetenschapper het verhaal van Deborah, een bijbelverhaal vol tegenstrijdigheden? “Op wel tien manieren. Eerst vraag ik me af wat die hoofdpersoon beweegt. Deborah was rechter. Dat is op zich al interessant. Het was een tijd waarin vrouwen meestal in de achter in tent zaten en koeken bakten, maar zij had een publieke taak. Zij kon kennelijk met beleid oordelen, maar ook de toekomst voorzeggen, mensen kwamen haar om raad vragen. Dat staat er zomaar, zonder verklaring. Was dat profeteren een onderdeel van rechtspraak?”

Weinig aankleding

En hoe werkt die interesse dan door? “Wat me elke keer weer opvalt in die oude bijbelverhalen is hoe ‘open’ ze geconstrueerd zijn. Er staat vaak weinig over wat mensen denken, wat hun motieven of hun aarzelingen zijn. De innerlijke aankleding van het verhaal is nog niet erg ontwikkeld. Vergelijk dat met moderne fictieve verhalen: die stel ik me altijd voor als flexibele breisels, dicht en rekbaar en soepel.”

“De oude bijbelverhalen zijn heel anders, meer een soort los geweven linnen, stug en ruw. Je ziet schering en inslag – wat mensen zeggen, en doen – maar daartussen zit eigenlijk niets. Dat maakt ze zo transparant en ook zo aantrekkelijk: je kunt ze op verschillende manieren naar jezelf toe lezen.”

Archetypes

Toch is het nog een hele vertaalslag om zo’n verhaal op jezelf te betrekken. “Kijk, die verhalen weerspiegelen zogenaamde archetypes: basisgestalten van menszijn waarin we iets van onszelf kunnen herkennen of uitbeelden. Deborah weerspiegelt niet het archetype van de algoede moeder, maar meer dat van een strijder, of juist van een ziener die staat voor wijsheid. Als profetes vervult zij dus andere archetypische rollen dan wij denken dat vrouwen in die tijd gewoonlijk deden. Zij pakt een openbare rol en dat vindt weerklank bij mensen van nu.”

Toch vallen veel mensen over bijbelverhalen als deze, waarin geweld een rol speelt en op de koop toe wordt genomen. Vanuit christelijk oogpunt is het toch moeilijk om geweld met een religieuze missie te rijmen? “Dat moeten we ook in die tijd zien. Het was een gewelddadige tijd. Trouwens, welke tijd is dat niet?”

Geweldloosheid

Ik moet eerlijk bekennen dat ik daar een beetje van schrik en bijna een afkeer van het verhaal krijg. Voor mij is een van de idealen uit de Schrift de geweldloosheid.

“Nou, ik denk dat we als christenen worden uitgenodigd om Jezus van Nazareth te volgen, die geweldloosheid inderdaad diep in zijn leer had. Dat is helemaal het discussiepunt niet. Ik vind het ingewikkeld als aan christenen gevraagd wordt te verklaren waarom er dan wel geweldselementen in die voorgeschiedenisverhalen zit. Geweld en verdediging tegen gevaar zijn deel van de menselijke geschiedenis en heel duidelijk ook van de wereld van vandaag. Juist daarom biedt de leer van Christus te allen tijde een handvat, een hand op je hart, om te leven in die onberekenbare, soms gewelddadige wereld. Het lijkt me een illusie om te denken dat geweld niet meer bij de mensen hoort.”

Maar het denken over geweld heeft met Christus een beslissende wending genomen. Hoe gaat dat samen? “Als in de menselijke geschiedenis vandaag nog steeds geweld voorkomt, is dat geen reden om te zeggen dat Jezus ongelijk had. Integendeel, we moeten eerlijk erkennen wie we als mensen met zijn.”

Actuele boodschap

“De relevante vraag is dan: ‘Wat doe ik hier vandaag, in de context waar ik ben, om de goedheid en weerloosheid waar Christus voor staat, gestalte te geven?’ Christus zegt dat het beter is om weerloos te zijn dan om een ander met macht onder je te brengen. Dat is de geweldloosheid van zijn boodschap, en die is actueel. Hij houdt ons een spiegel voor: ‘Waarin ben jij dan weerloos?’”

Natuurlijk hangt het van je religieuze identiteit af hoe je betrokkenheid bij een profetisch verhaal eruitziet. Wat het voor je persoonlijk betekent, hangt samen met de manier waarop Gods Woord een plek in je leven krijgt.

De stem van de oude tekst

Hoe krijgt Gods Woord in Sanders’ eigen leven gestalte? “Ik ben regelmatig lector van de Sint-Jan in Den Bosch. Het lezen van het Woord vind ik een mooie en verantwoordelijke taak. Ik probeer het zo transparant mogelijk te doen, zodat vooral de tekst naar voren komt.”

“Lector zijn, is de stem van de oude tekst laten klinken terwijl je daar zelf zo veel mogelijk uit weg stapt. Het enige wat ik wil, is dat die tekst zó klinkt dat hij begrijpelijk is. Als ik weg stap van de ambo, moeten de mensen mij direct vergeten zijn en zich alleen de tekst nog herinneren. En bij het maken en lezen van voorbeden probeer ik vooral een stem te geven aan de hoop en de verlangens van de gemeenschap.”

Diepere bezieling

Sanders is naast wetenschapper ook bestuurder, decaan van een faculteit. Hoe geeft zij de inspiratie die zij put uit de beleving van het Woord een plek in haar werk? Of laat ze die thuis als ze naar de universiteit gaat?

“Je kunt niet de hele dag door bezield zijn in de zin van een emotie. Maar ik hoop dat mijn bezieling dieper verankerd ligt; ten diepste gaat het in de universiteit om het zoeken naar waarheid terwijl je uitgaat van de waardigheid van iedere persoon, in de universitaire context en daarbuiten.”

Katholieke identiteit

“Ik heb tekenen nodig om mij daar steeds weer aan te herinneren; zo hangen er bijvoorbeeld twee iconen op mijn werkkamer, die me helpen bij de bejegening van ieder die er binnenkomt en bij het voorbereiden van besluiten.”

Ze loopt niet met haar katholieke identiteit te koop, maar verstopt die ook niet. Hoe reageren mensen daarop? “Soms wekt het verwondering, een enkele keer interesse, geëngageerde interesse, hoewel niet zo vaak. Ik denk dat veel mensen het zien als een curiositeit. Als je christen bent, deel je in zekere zin in de weerloosheid van Christus. Ik ben in mijn katholiek-zijn weerloos.”

“Ik ga het niet verbergen, maar tegelijk laat ik me niet reduceren tot het instituut en tot de dogmatiek. Voor mij woont God, die ook Jezus en ook de Heilige Geest is, in een huis van woorden en beelden. Zij tronen op onze gebeden en gezangen. Geloven betekent voor mij twee dingen: de Naam present stellen in woorden, beelden, gezangen en gebeden; en in die Naam hoopvol handelen. In het huis van die Naam kan ons hart thuis zijn.”

Maken of breken

Dat is mooi, maar wetenschap heeft ook technische kanten. Ik merk in mijn eigen werk dat ik de strikte scheiding tussen ‘werk’ en ‘zijn’ probeer te overstijgen. Herkent Sanders daar iets van? “Ook als tekstwetenschapper en als bestuurder ervaar ik de kracht van woorden. Je kunt soms ook in precaire situaties met woorden een brug bouwen. Je moet begrijpen hoe taal werkt en hoe je die in kunt zetten om theorieën te verbinden, om mensen bij elkaar te brengen, om uit hoop een weg naar iets nieuws te creëren.”

“Daarin komt alles voor mij samen. Soms zijn er kwetsbare situaties waarin je mensen met woorden kunt maken of breken. Dan kun je je wetenschap gebruiken en ook je geloof. En dan is het altijd beter om te maken dan te breken.”