Overwint het goede altijd, en wordt het kwade altijd bestraft? Een gesprek in het spoor van de profeet Amos.

De profeet Amos stond met de voeten in de modder van een onrechtvaardige samenleving. Hij schreef al: “Jullie die de armen kwaad willen berokkenen en uit zijn op de ondergang van de machtelozen van dit land, luister!”

Oorlog en geweld

Wat betekent die roep vandaag, in een tijd waarin de sociale verschillen groter worden en we door oorlog en geweld geconfronteerd worden met ontelbaar veel mensen die machteloos zijn? Daarover ga ik de dialoog aan met Maria van den Muijsenbergh (1956).

Zij heeft het tot haar beroep gemaakt om kwetsbare mensen te helpen. Als huisarts richt zij zich op ongeneeslijk zieken, vluchtelingen en andere migranten, mensen die laaggeletterd of dakloos zijn. Aan de Radboud Universiteit is zij bijzonder hoogleraar Gezondheidsverschillen en Persoonsgerichte Integrale Eerstelijnszorg.

‘Kwaad blijft niet ongestraft’

“Voor mij is de waarschuwing van de profeet een weerslag van hoe het echt is in de wereld. Maar het kwaad blijft niet ongestraft. We doen allemaal dingen die niet goed zijn, maar dat geldt zeker voor degenen die anderen uitbuiten. Daar zullen we ons allemaal rekenschap van moeten geven, ooit. Dat vind ik de kracht ervan.”

Het lijkt mij een nogal negatief scenario. “Nee, want we hebben ook de keerzijde: de hoop, de vergeving, de barmhartigheid. Uit het Evangelie weet je: we kunnen er wat aan doen. Je moet niet denken dat er geen reactie zou komen als je zo kwaad doet. Als wij voortdurend mensen met een hoofddoek discrimineren, dan is het niet gek dat zij op een gegeven moment denken: ‘Die rechtstaat is de mijne niet’ en zich aansluiten bij een of andere extreme groep.”

Goddelijke straf

Van den Muijsenbergh benoemt de spanning tussen goed en kwaad: “Persoonlijk geloof ik zeker in het goede en ook dat het goede overwint, maar ik ben er ook van overtuigd dat het kwaad bestaat. Ik denk ook dat dat gestraft wordt, en dan niet alleen lik op stuk, maar ook over tijd en plaatsen heen, in de kosmos, ja, als een soort goddelijke straf. Gelukkig is er ook de God van liefde en barmhartigheid waardoor uiteindelijk het goede overwint. Dat is mijn geloof.”

Je krijgt met zo’n ultieme visie snel het verwijt nogal wereldvreemd te zijn. Wat betekent goedheid concreet? “Die vind je uitgewerkt in het katholieke sociale denken. Je moet niet afwachten, nee, je verantwoordelijkheid als christen en als mens is dat jij er nu, op dit moment, echt alles aan moet doen om dat kwaad waar je het maar ziet weg te werken, of beter, de effecten ervan. Dat doe je in het besef dat ook jij een zondaar bent. Het is te gemakkelijk om tevreden over jezelf te zijn als je je inzet tegen onderdrukking.”

Falen

Kent Van den Muijsenbergh daarbij ook ervaringen van falen? “Ook als huisarts maak je natuurlijk altijd fouten. Dingen waar je beter op had moeten letten. Maar dat toegeven, wil niet zeggen dat je een slechte huisarts bent en er maar beter mee op kunt houden.”

“Voor mij hoort dat toegeven, het bespreken met de patiënt en excuses vragen erbij. We moeten onszelf elke dag de vraag stellen: ‘Wat kan ík doen om te zorgen dat er meer rechtvaardigheid komt, dat we meer vrijheid hebben met elkaar, dat er meer onderlinge liefde is?’”

Daklozen

Daarvoor heb je richtsnoeren nodig, en de meningen zijn vaak zeer verdeeld over wat die zijn. “Dat klopt. Een klein voorbeeld is dat ik altijd iets geef als ik een dakloze zie. Heel veel mensen zeggen: ‘Die moet je geen geld geven, want dan houd je alleen maar de verslaving in stand.’”

“Mijn antwoord is dan toch dat ik niet in iemands beslissing over zijn leven wil treden. Ik respecteer hem als mens, ook al vind ik het hartstikke stom wat hij doet.”

Van woorden naar daden

Ik herken de idealistische houding die daaruit spreekt. En toch zijn er van die momenten waar ik er zelf niet in slaag de overgang van verontwaardiging naar actie te maken. Je blijft in je woede steken, of je vlucht in een algemeen ideaal zonder er concrete daden op te laten volgen.

“Dat is vooral het geval wanneer datgene waar je verontwaardigd over bent heel dichtbij komt. Ik zet mij bijvoorbeeld al jaren in voor ongedocumenteerde migranten in Nederland. Dan is het gemakkelijk om actie te voeren. Ik bel dan ziekenhuisdirecteuren op als ze geen zorg willen verlenen.”

“Op een gegeven moment heb ik, zoals velen, mensen bij mij in huis genomen. En ik vond het verschrikkelijk. Daar lag mijn grens. Ik vind dat zelf heel erg, want ik dacht van mezelf altijd dat ik heel gemakkelijk was. Ik heb ervan geleerd dat ik wel een grote mond kan hebben en zeggen dat men die mensen moet opvangen, maar dat het uiteindelijk, toen het bij mezelf terechtkwam, dus niet lukte om dat op een aardige manier te blijven doen.”

Urgentie van het ideaal

Idealisme sluit menselijke zwakheid dus niet uit. Want je grens aanvaarden, doet aan de legitimiteit van je ideaal nog geen afbreuk. “Dat voel ik precies zo. Maar in mijn omgeving waren er ook mensen die zeiden: ‘Nu zul je ook wel snappen dat we die mensen terug moeten sturen.’ Nee, want hun situatie is nog steeds even erg en ik ben blij dat er andere mensen zijn die veel beter in staat zijn om dat te doen dan ik.”

“De urgentie van het ideaal blijft recht overeind, net als de noodzaak en de plicht om als mens te proberen iets aan het probleem te doen.”

Deel van het systeem

Een kritische stem in het gezondheidssysteem is heel belangrijk, maar tegelijk maakt Van den Muijsenbergh er als hoogleraar natuurlijk ook deel van uit. Is dat geen probleem?

“Kijk, ik ben heel erg tegen de grote inkomensverschillen in Nederland. Tegelijkertijd heb ik een geweldig salaris. Dat is een spanningsveld, en vaak denk ik dat ik ooit nog wel eens radicale keuze zou willen maken. Maar daarvoor ben ik toch te veel gehecht, niet zozeer aan bezit, maar wel aan mijn eigen plekje en aan fijne dingen. Ook daarin erken ik dus van mezelf dat ik niet doe wat ik zelf vind dat ik zou moeten doen.”

De een zijn brood…

Geldt dat ook voor haar rol als wetenschapper? “Ik verdien mijn brood vooral dankzij al die onrechtvaardigheid. Mijn onderzoek richt zich op vluchtelingen, mensen in armoede, die gediscrimineerd worden of chronische stress hebben door moeilijke sociale omstandigheden. Als dat er allemaal niet zou zijn, wat ik natuurlijk eigenlijk zou willen, dan zou mijn werk overbodig zijn. Een heel rare spanning…”

Je ontkomt dus niet helemaal aan iets waar je eigenlijk tegen bent. Hoe gaat zij daarmee om? “We proberen in ons onderzoek echt samen te werken met de mensen die het betreft. ‘Wat vind jij nou zelf dat je zou helpen?’ Het moet altijd iets opleveren waar zij baat bij hebben, zodat iets in hun persoonlijke situatie of die van hun groep verbetert. En we proberen geen dingen te doen die slecht zijn, zoals een vragenlijst afnemen die mensen onrustig maakt of die ze niet begrijpen”.

Elite-denken

De arts-hoogleraar maakt een duidelijk statement tegen elke vorm van elite-denken dat mij uit het hart gegrepen is. “Intellectueel zijn is zeker niet altijd een pre. Ook al zeg ik dat het heel belangrijk is dat mensen kunnen lezen en schrijven, als ik met ze praat, merk ik hoe weinig dat mijn eigen manier van denken en praten is.”

“Daarom vind ik het altijd heel verfrissend om te werken met mensen die de dingen recht toe, recht aan zeggen. Zo’n boodschap van Amos is gewoon puur, uit het hart.”

Optimisme

Je hoeft toch niet gelovig te zijn om goed te doen? Wat is dan het specifiek katholieke van haar werk? “Ik heb het gevoel dat ik door mijn geloof in staat ben om de dingen te doen die ik doe. Maar ik zie heel veel mensen om mij heen heel goede dingen doen en vinden, bijvoorbeeld mijn eigen kinderen, die niet gelovig zijn. Ik kan echt niet zeggen: ‘Gelukkig ben ik katholiek, want daardoor heb ik betere opvattingen.’ Maar ik heb het gevoel dat ik mijn eigen optimisme toch wel ontleen aan de blijde boodschap, het Evangelie.”

Blijft Van den Muijsenbergh dan altijd positief in het leven staan? “Dat denk ik wel. Maar je verlies nemen en je eigen feilbaarheid erkennen hoort er ook bij. Dan heb je natuurlijk even geen vrolijke avond. Maar dat verhindert niet dat je optimistisch bent over waar je uiteindelijk naartoe gaat.”