In deze week voor Pinksteren vieren twee Brabantse dorpen ‘hun’ missionarissen met de onthulling van een monument. Daarmee worden hun verhalen ook bewaard voor het nageslacht: “Veel mensen hebben daar geen enkel idee van.”

Een grote metalen schijf gevuld met witte stenen en daarop de woorden: “Afrika is een zegel op mijn hart”: de bezoeker van gemeentebegraafplaats De Munsel in Boxtel zal zich wellicht verwonderd afvragen wat het verhaal achter dit nieuwe kunstwerk is.

Gedenkteken

Een ‘gewoon’ kunstwerk is het niet: het gaat hier om een monument voor de Witte Zusters die in het verleden vanuit Boxtel en buurdorp Esch als missionaris naar Afrika trokken. Dat waren er zo’n vijfhonderd, van wie er ongeveer tweehonderd op De Munsel begraven liggen.

Het monument wordt vandaag, 3 juni, onthuld door enkelen van de laatste Nederlandse Witte Zusters. Met het gedenkteken willen zij niet alleen hun overleden congregatiegenoten in herinnering houden, maar ook de voltooiing van hun gemeenschap in Nederland markeren.

‘Met een klapper eruit’

Woordvoerder Marina van Dalen legt uit: “Er zijn nog zeven Witte Zusters hier, die allemaal in de negentig zijn. De gemeenschap zal er dus niet lang meer zijn. We dachten: we willen er met een klapper uitgaan en het niet gewoon weg laten ebben, want de zusters zijn hier ruim 160 jaar geweest, een hele periode.”

Het einde van de gemeenschap wordt ook gevierd, vervolgt ze. “Je kunt daar heel moeilijk en triest over doen, maar het is gewoon de realiteit. Onze zusters zijn er heel reëel in. Zij zeggen ook: wij hebben onze tijd gehad, maar de missie gaat voort in Afrika. Daar zijn onze opvolgsters, en dat is prima zo.”

Pioniers

De Witte Zusters – officieel de Missiezusters van Onze Lieve Vrouw van Afrika – zijn een internationale congregatie die in 1869 in Algiers werd opgericht voor missiewerk in Afrika. De van oorsprong uit Europese zusters bestaande congregatie is tegenwoordig vooral Afrikaans: de gemeenschap telt honderden zusters uit dat continent, die actief zijn in onder meer Burundi, Malawi en Kenia.

De eerste generaties Europese zusters die naar het zuiden trokken, waren vooral pioniers. De generaties waarvan de laatste Europese leden nu nog in leven zijn, hebben ruwweg tussen 1950 en 2000 in Afrika gewerkt. Hun betekenis voor de maatschappij daar is groot geweest, aldus Van Dalen. “Hun werk draaide om het opleiden van Afrikaanse meisjes en vrouwen, zodat zij economisch zelfstandig konden worden, bijvoorbeeld als lerares of verpleegster. Ook zijn er zusters geweest die projecten hebben opgezet voor aids- en hiv-patiënten.”

Zorg voor straatkinderen en vluchtelingen

De Afrikaanse Witte Zusters die vandaag de dag actief zijn, initiëren projecten tegen seksueel misbruik, of werken in gezondheidscentra en opvanghuizen voor straatkinderen en vluchtelingen.

Ook doen ze veel in de strijd tegen klimaatverandering. “De missiezusters zijn erop gericht om in te spelen op actuele noden. Ze gaan altijd mee met hun tijd.”

Bol van symboliek

Het nieuwe monument, dat maar liefst tweeduizend kilo weegt, staat bol van de symboliek, legt Van Dalen uit. De ronde vorm is een verwijzing naar hoe de zusters vroeger in het moederhuis in Algiers in een grote kring rond een dadelpalm een avondgebed uitspraken.

In de schijf is het kruis van de congregatie uitgeslepen, waarvan de punten zich als een bloem naar boven buigen: “Die bloem verbindt de aarde met de hemel”, zegt Van Dalen. De witte stenen in het monument verwijzen naar de zusters zelf en het cortenstaal waaruit de schijf is vervaardigd “staat symbool voor het vermogen van de zusters om vol te houden. De zusters wisten vaak niet wat hen in Afrika te wachten stond. Ze hebben enorm veel improvisatietalent en doorzettingsvermogen laten zien”.

Een ander monument

Op 8 juni staat in Boekel, zo’n 25 kilometer verderop, de onthulling van een ander missionarissenmonument op de planning. Het gaat daarbij voor zover bekend om het eerste monument in Nederland voor alle missionarissen uit hetzelfde dorp, ongeacht de congregatie of orde waar ze bij horen.

“Wij vonden dat het echt tijd werd om deze mensen te huldigen”, vertelt initiatiefneemster Riky Meulemeesters. Ze heeft zelf een persoonlijke band met de Boekelse missionarissen: haar oom Jan Peters heeft als missionaris in Guatemala gewerkt.

Klein dorp met opvallend veel missionarissen

Naast de functie als gedenkteken voor de 47 Boekelse missionarissen die tussen 1910 en 1974 over de wereld uitzwermden, is het monument ook bedoeld om de huidige Boekelnaren vertrouwd te maken met hun verhalen. “Veel inwoners hebben daar geen enkel idee van”, zegt Meulemeesters. Daarom zal het monument voorzien worden van een QR-code die toegang biedt tot deze verhalen.

Voor een vrij klein dorp heeft Boekel een indrukwekkende hoeveelheid missionarissen voortgebracht. Wat het ‘geheim’ van het dorp is, daar heeft Meulemeesters enkele vermoedens over: zo was Boekel vroeger “een vrij religieus dorp” met veel grote gezinnen. “Bijna alle families hadden wel iemand die ze kenden die missionaris was. Dat beïnvloedt elkaar natuurlijk.”

Jaarlijkse fietstocht

Het monument krijgt de vorm van een wereldbol met een gemetselde sokkel. Dat is een verwijzing naar een bekend Boekels fenomeen: “Het dorp heeft altijd nauwe contacten gehad met zijn missionarissen overzee. Tot een aantal jaar geleden werd er jaarlijks een fietstocht van zestig kilometer georganiseerd om geld in te zamelen voor de missionarissen.”

“Daarbij werd altijd op een wereldbol met vlaggetjes aangegeven op welke plekken religieuzen zaten: op die manier is de globe een bekend symbool geworden.”

Ongelofelijke noden

De paters en zusters die vanuit Boekel naar Latijns-Amerika, Afrika en Azië trokken, hebben daar veel bereikt. “Uit de verhalen die wij als werkgroep gelezen hebben, blijkt dat zij een basis hebben gelegd voor betere zorg, betere hygiëne en beter onderwijs in de streken waar ze werkten”, vertelt Meulemeesters. “Ze werden algauw geconfronteerd met de ongelofelijke noden die er waren en gingen daarmee aan de slag, door een school op te richten of een ziekenhuisje te bouwen.”

Haar oom, die lid was van de missionarissen van Scheut, zette zich in Guatemala in voor verbeteringen in de landbouw. Dat gebeurde niet zonder risico, want in die tijd woedde er een burgeroorlog in het Centraal-Amerikaanse land, waar met name de inheemse bevolking zwaar onder te lijden had.

“Daar werd hij natuurlijk ook mee geconfronteerd, maar hij bleef onder die zware omstandigheden achter de mensen staan.” Het Guatemalteekse dorp La Democracia eerde pater Peters onmiddellijk na zijn overlijden voor zijn inzet met een standbeeld. “In een land waar eigenlijk niemand een standbeeld krijgt, is dat best bijzonder”, zegt Meulemeesters trots.

Band met het thuisfront

Het nieuwe monument wordt een tastbare herinnering aan verhalen als deze. Overbodig is dat zeker niet, aangezien veel Boekelse missionarissen in hun missieland begraven liggen. Toch was de band met het thuisfront sterk, onder meer via een tijdschrift waarin de missionarissen per brief hun wel en wee met Boekel deelden.

“De verbinding was altijd heel sterk: zo was er een comité dat zich inzette om vakantiegeld voor de missionarissen te regelen. Iedereen kende het verhaal van de missionarissen en had iets voor hen over: dat was heel vanzelfsprekend.”

Uit stevig hout gesneden

Een paar Boekelse missionarissen zijn nog in leven. Pater Harrie Penninx, pater André van Dijk, zuster Lidwine Egelmeers en zuster Angeline Hanegraaf zullen op 8 juni de Pinkstermis meevieren en het monument onthullen. Dat missionarissen uit stevig hout gesneden zijn, laat dit viertal zien: de jongste is 88 jaar. Meulemeesters: “Een missionaris van 93 jaar gaat de preek verzorgen: hoe vind je die?”