De tentoonstelling Tussen hemel en oorlog in Museum Catharijneconvent richt zich op kunstuitingen in de periode tussen de twee wereldoorlogen. Dat is honderd jaar geleden, maar de expositie raakt problemen, thema’s en overtuigingen die momenteel hyperactueel zijn.
De tentoonstelling begint met een film waarin het tijdsbeeld van de periode direct na de Eerste Wereldoorlog wordt geschetst. De verschrikkingen van de ‘Grote Oorlog’ zijn een bron van inspiratie voor kunstenaars. Een gedeelte van hen zoekt naar houvast in het vertrouwde en bekende christendom.
Een voorbeeld daarvan is het Nederlandse kunstenaarsechtpaar Otto en Adya van Rees, die zich in de oorlog bekeerden tot het katholicisme en onder andere bekend zijn geworden door het schilderij Heilige Benoît Labre. Ook Marianne von Werefkin met haar Via Crucis II en Käthe Kollwitz’ indrukwekkende Piëta horen daarbij.
Anderen verzetten zich juist tegen God en al het aangedane onrecht middels het expressionisme en de nieuwe zakelijkheid. De Duitse kunstenaars Max Beckmann en Karl Schmidt-Rottluff lieten dat met hun schrijnende kunstwerken Die Nacht en Kristus op aangrijpende wijze zien. Mensen verlangden naar een vrije wereld waarin iedereen met elkaar verbonden was. Kunst werd gezien als helend en verbindend om hogere geestelijke waarden uit te drukken.
Bekende en minder bekende Nederlandse, Belgische en Duitse kunstenaars zijn vertegenwoordigd binnen deze tentoonstelling, die rijk is aan variatie van de diverse kunststijlen die het interbellum heeft voortgebracht. Een goed voorbeeld van een nieuwe kunstbeweging met spiritueel getinte idealen is het Bauhaus, in 1919 in Weimar opgericht.
In Nederland was Elisabeth Stoffers de eerste vrouwelijke kunstenaar die puur abstract ging werken. Ook de kleurrijke compositie Boom, glas en zink op hout van Jacoba van Heemskerck en Gottfried Heinersdorff, valt te bewonderen. In dat werk gingen zij op zoek naar het goddelijke principe achter de verschijningsvormen van de natuur.
Verlangen van de Russisch-Duitse expressionist Alexej von Jawlensky brengt met een paar lijnen de figuur terug tot de essentie: meditatie en gebed in kleur. Hij zocht naar een manier om God uit te drukken, bijna als Russische iconen. En de Oekraïense Kazimir Malevitsj wilde met geometrische vormen de essentie van God weergeven, geïnspireerd door de orthodoxe iconen waarmee hij was opgegroeid.
Halverwege de tentoonstelling worden de onrustige jaren dertig via een duidelijke film neergezet, een markering in de te tonen kunst. De economische crisis, de grote armoede en werkloosheid zijn een voedingsbodem voor extremistische bewegingen: het communisme, het nationaalsocialisme en het antisemitisme.
“Mensen verlangden naar een vrije wereld waarin iedereen met elkaar verbonden was”
Tweet dit!
De Nederlandse samenleving is tijdens het interbellum sterk verzuild: katholieken, protestanten, socialisten en liberalen schermen zich ieder af met hun eigen sportclubs, vakbonden, omroepen en politieke partijen.
Er is veel angst en de tijdsgeest heeft ook een grote invloed op kunstenaars, die de onzekerheid, maar ook de hoop weergeven in een realistische stijl, beïnvloed door religieuze motieven: dromen en visioenen als poorten tot een betere wereld. De gouaches De Schepping/De Geboorte en De Zeven Hoofdzonden van de Belgische Frits Van den Berghe zijn daar voorbeelden van.
Bepaalde moderne kunst wordt in deze periode van de geschiedenis als “ontaarde” kunst gezien en in beslag genomen door de nazi’s, zoals onder andere het schilderij Frauen in der Kirche van de katholieke Duitser Georg Muche.
Tinus van Doorn schilderde met zijn Apocalyptische ruiters de vier ruiters uit het bijbelboek Openbaringen en verwijst naar de ondergang van de wereld. Hij woonde in de Achterhoek en ervoer al vroeg het dreigende geweld vanuit nazi-Duitsland. Hij vluchtte in 1938 met zijn vrouw naar België, waar op 17 mei 1940 het Duitse leger Brussel binnenviel. Tinus en zijn vrouw beëindigden die dag hun leven.
Mensen hebben vaak de neiging om onheilspellende gebeurtenissen aan te wijzen als het einde van de wereld, maar dergelijke voorspellingen zijn nog nooit uitgekomen.
Deze tentoonstelling geeft anno nu, met alle angst en onrust, dichtbij en verder weg, alle ellende door oorlogen, klimaat- en milieucrises en noem maar op, meer dan ooit de hoop en de zekerheid dat er ook in en na deze angstige tijd geloof, hoop en licht zal zijn. En dat is iets waarmee we in dit pelgrimsjaar van hoop vol vertrouwen vooruit kunnen.
Tussen hemel en oorlog. Kunst en religie in het interbellum is tot en met 15 juni 2025 te zien in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Meer informatie: catharijneconvent.nl.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
