Wat geeft het leven zin? De tentoonstelling Zoeken naar zingeving in het Kröller-Müller Museum toont de zoektocht van de naamgeefster naar dat ene antwoord. De expositie nodigt de bezoeker volop uit om haar in die zoektocht te volgen.
Waartoe zijn wie hier op aarde? “Wij zijn op aarde om God te dienen en daardoor hier en in het hiernamaals gelukkig te zijn”, luidt het antwoord dat vroeger heel wat katholieke kinderen uit de Catechismus geleerd hebben.
In onze moderne maatschappij voldoet dat simpele antwoord voor velen echter niet meer. Volgens sommigen hebben we zelfs te maken met een zingevingscrisis. De vraag wat het leven zin geeft, lijkt relevanter dan ooit.
Ook Helene Kröller-Müller zocht naar het antwoord. Zoeken naar zingeving in het naar haar vernoemde Kröller-Müller Museum in Otterlo probeert haar zoektocht te vertalen naar de kunst. Hiermee wordt haar droom, een museum als centrum voor geestelijk leven, toch een beetje werkelijkheid.
Na een ‘lange’ zoektocht langs verschillende vormen van spiritualiteit vindt Kröller-Müller op 36-jarige leeftijd “de sleutel tot de wereld van de ziel”. Het kwartje valt door de lessen kunstbeschouwing van H.P. Bremmer, de man die haar later kennis laat maken met Vincent van Gogh. Bremmer greep in zijn lessen terug op de filosofie van een andere grote Nederlander, Baruch Spinoza. God moet je zoeken in het aardse, zo meende die zeventiende-eeuwse filosoof.
Voor sommigen is dat letterlijk het aardse, als ze in de natuur iets goddelijks vinden. Anderen vinden God in de ontmoeting met een medemens. En Helene Kröller-Müller zocht Hem in de (beeldende) kunst.
Je kunt met die insteek, het tonen van een zoeken naar zingeving in de kunst, meerdere kanten op. Kies je voor de schoonheid, focus je op religieuze kunst of licht je zinzoekende kunstenaars uit? De tentoonstelling biedt van alle drie een beetje.
Religie is in de tentoonstelling in ieder geval alomtegenwoordig. Bij binnenkomst loop je direct tegen Christus aan. Hij heeft zijn ogen gesloten en buigt het hoofd. Het is haast onmogelijk om in het uit perenhout vervaardigde hoofd geen lijdende, of op z’n minst treurende, Jezus te zien. Met zijn lijden gaf Hij ons een tweede kans. Een grotere invulling van een leven is haast niet denkbaar. Maar lijden kan toch niet het antwoord van deze tentoonstelling zijn op de vraag waar ‘zin’ te vinden is?
Gelukkig is er pal naast het hoofd van de Messias een andere vorm van schoonheid te vinden. Het contrast tussen het gepijnigde hoofd van de Verlosser en de Mand met citroenen met fles kan haast niet groter. “Zo ziet de hemel eruit”, zou Bremmer hebben uitgeroepen bij de aankoop. Ook de andere Van Gogh in de tentoonstelling, Olijfgaard, is werkelijk prachtig.
Wie gewend is in stilte bij kunst te mijmeren zal even moeten slikken, want door de hele tentoonstelling door klinkt iets wat op het eerste gehoor een brommende ventilator lijkt.
Uiteindelijk blijkt het toch onderdeel van de tentoonstelling, want het gebrom komt van een filmprojector die het werk Zen voor film projecteert. Het is het enige audiovisuele werk in de tentoonstelling, en daarnaast een van de weinige door niet-westerse kunstenaars gemaakte en op een andere dan de joods-christelijke traditie gebaseerde werken.
Want de door Kröller-Müller verzamelde kunst is toch vooral christelijk, en vaak ook heel katholiek van aard. Een Madonna met kind, De kindertijd van de heilige Geneviève en De verrezen Christus tussen de heilige Andreas en de heilige Longinus zijn enkele voorbeelden.
Al komt de katholieke mystiek misschien nog wel het beste naar voren in Avondgebed in het ziekenhuis van de Fransman Maurice Denis. Zoals veel werken in de tentoonstelling roept het veel vragen op. Want is dat Maria die waakt over de devoot biddende zusters? En wordt ze dan omringd door kaarsen, of door engelen?
In het zoeken waar de tentoonstelling op focust bieden naast de begeleidende bordjes ook twee audiotours handvatten. De ‘volwassen’ tour biedt door filosoof Désanne van Brederode geschreven tweegesprekken waarin de zeven sleutelwerken worden ontleed zoals alleen filosofen dat kunnen.
Maar misschien zijn antwoorden, als die al te vinden zijn, eerder te vinden in de familietour. Hierin kijken de drie buurmeisjes van Van Brederode met hun geheel eigen blik naar dezelfde werken.
Dat levert aandoenlijk commentaar op, met hele nieuwe inzichten. In een schedel (oververtegenwoordigd in de tentoongestelde werken) zien ze een schildpad, in een monnik met Bijbel (die sterk op Jezus lijkt) herkennen ze Star Wars-schurk Darth Vader met een tas vol bloed en in een op het oog zwart-wit werk van Piet Mondriaan vinden zij toch kleur. De vraag is: zien zij het verkeerd, of kijken wij gewoon niet goed?
Als je cynisch bent kun je Zoeken naar zingeving wegzetten als een weinig samenhangend samenraapsel van (semi)-religieuze kunst waarin antwoorden niet gegeven worden. Maar, zoals bij de audiotour bij de Olijfgaard van Van Gogh wordt gesproken over onzichtbaar licht dat je toch voelt, is ook in kunst, hoe willekeurig het ook lijkt, altijd wel een nieuw inzicht te vinden.
“Als je maar goed kijkt”, zouden de buurmeisjes zeggen. En onzichtbaar licht voelen, is dat niet wat wij gelovigen continu doen als we Gods liefde ervaren?
Zoeken naar zingeving is tot en met 11 mei te zien in het Kröller-Müller Museum in Otterlo.
In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.
Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.
Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.
