Een 72 minuten durende slachtpartij waarin 410 schoten werden gelost, die 69 jongeren het leven kostte en voor nog eens 110 gewonden en vele ernstig getraumatiseerde jongeren zorgde. Het zijn de gruwelijke statistieken van de aanslag die de rechts-extremistische Anders Behring Breivik op 22 juli 2011 pleegde tijdens een jeugdkamp op het Noorse eilandje Utøya.
Het onvoorstelbare zichtbaar maken. Die taak nam regisseur (en voormalig oorlogsfotograaf) Erik Poppe op zich. Te snel, vinden sommigen. Onmogelijk, zeggen anderen. “De herinneringen aan Utøya zijn in Noorwegen al aan het vervagen”, zo zegt Poppe zelf. “De naam van de dader kent iedereen nog, de namen van de slachtoffers verdwijnen naar de achtergrond.”
Poppe is zorgvuldig en integer te werk gegaan. Hij sprak met veel jongeren die Utøya overleefden, verzamelde alle details die hij hoorde en schreef op basis daarvan een fictief verhaal. Daarin wordt de achttienjarige Kaja gevolgd, die tijdens de aanslag haar zusje Emilie zoekt. Dit om recht te doen aan alle slachtoffers en er niet één verhaal uit te selecteren.
Als kijker weet je wat er gaat gebeuren en je zit onrustig te wachten op het eerste schot. Wat volgt, is een van de beklemmendste en tegelijkertijd indrukwekkendste filmscènes die ik ooit heb gezien. Exact 72 minuten lang ben je getuige van de doodsangst van de jongeren. Het voelt vanuit een filmstoel al als een eeuwigheid. Exact 410 schoten klinken. Onregelmatig, soms in de verte, soms oorverdovend. Iedere keer schrik je, zelfs vanuit die filmstoel. De werkelijkheid blijft onvoorstelbaar.
Na veel repeteren heeft Poppe het verhaal in één take gefilmd. Cameraman en geluidsman rennen 72 minuten lang achter de uiterst indrukwekkend debuterende Andrea Berntzen aan, die als Kaja rent, struikelt, schuilt, huilt, troost en panikeert.
De jongeren weten niks, hebben geen idee wat er gebeurt, roepen om hun moeder en klampen zich letterlijk vast aan hun mobiele telefoon. Breivik blijft buiten beeld. De dode lichamen niet. Utøya 22.juli is een uiterst indringende kijkervaring.
Moest deze film (nu al) gemaakt worden? Mag je fictie maken van zo’n groot leed? In een interview stelt een van de overlevenden die aan de film meewerkte: “De film is belangrijk, omdat deze laat zien waartoe rechts-extremisme in staat is. Het is haat in zijn ergste vorm en als maatschappij moeten we daar samen een front tegen vormen.”
Film: Utøya 22.juli (2018), Noorwegen, 90 min. Regie: Erik Poppe, met o.a. Andrea Berntzen en Aleksander Holmen.
