<

Geef om katholieke journalistiek

doneer
Analyse

Het Vaticaan wijst de ‘ontdekkingsleer’ af – en opent onbedoeld een theologisch strijdperk

John L. Allen Jr. - Crux 31 maart 2023
image
Een formele afwijzing van de 'ontdekkingsleer' was een belangrijke eis van inheemse groepen tijdens het bezoek dat paus Franciscus vorig jaar aan Canada bracht. Foto: CNS - Paul Haring

Het Vaticaan verwierp donderdag de ‘ontdekkingsleer’, die kolonisten het gezag toekende over de landen van inheemse volken. Daarmee is de discussie waarschijnlijk allesbehalve ten einde.

Ze was in zekere zin 530 jaar in de maak, er waren twee afdelingen van de Romeinse Curie voor nodig en ze kwam een volle acht maanden nadat de eis ertoe in de volle openbaarheid tijdens een spraakmakende pausreis. Toch kan de afwijzing van de ‘ontdekkingsleer’ door het Vaticaan donderdag wel eens het gemakkelijke gedeelte blijken te zijn geweest.

Voor alle duidelijkheid: wat het Vaticaan formeel verwierp, is een juridisch en politiek concept, geen theologisch beginsel.

Een exclusief recht

Dat concept “werd vanaf de zestiende eeuw door koloniale machten bediscussieerd en kwam met name tot uitdrukking in de negentiende-eeuwse jurisprudentie van rechtbanken in verschillende landen, volgens welke de ontdekking van land door kolonisten een exclusief recht verleende om, door aankoop of verovering, de aanspraak op of het bezit van dat land door inheemse volkeren uit te wissen”, aldus de verklaring van donderdag.

“Wat het Vaticaan formeel verwierp, is een juridisch en politiek concept, geen theologisch beginsel”

“De ‘leer van de ontdekking’ maakt geen deel uit van de leer van de katholieke Kerk”, staat in de gezamenlijke verklaring van het Dicasterie voor Cultuur en Onderwijs en het Dicasterie voor de Bevordering van Integrale Menselijke Ontwikkeling. De Kerk “verwerpt die concepten die de inherente mensenrechten van inheemse volkeren niet erkennen, met inbegrip van wat bekend is geworden als de juridische en politieke ‘leer van de ontdekking’”.

Belangrijke eis

Zo’n formele afwijzing was een belangrijke eis van inheemse groepen toen paus Franciscus afgelopen juli Canada bezocht.

De verklaring erkent dat een handvol vijftiende-eeuwse pauselijke documenten werd aangehaald om deze leer te rechtvaardigen, maar benadrukt dat die “nooit zijn beschouwd als uitdrukkingen van het katholieke geloof”.

https://www.kn.nl/abonnementen/

Het is een geschiedkundige en politiek-sociale verklaring, zonder enige theologische betekenis – veelzeggend genoeg behoort het Dicasterie voor de Geloofsleer niet tot de ondertekenaars.

‘Wereldbeeld’ aanpakken

Maar hoe hard het Vaticaan het ook probeert, het lijkt onwaarschijnlijk dat het de theologische onderbouwing van de ‘ontdekkingsleer’ voor altijd buiten beeld kan laten. Sterker nog, de verklaring van donderdag zal waarschijnlijk krachten aanmoedigen die ook streven naar een theologische herwaardering.

De Amerikaanse hoogleraar Philip Arnold van de Universiteit van Syracuse zei in de New York Times dat de verklaring slechts een “eerste stap” is. Het Vaticaan moet het “wereldbeeld” aanpakken dat aan de ‘ontdekkingsleer’ ten grondslag ligt, zei hij, inclusief het idee dat het christendom superieur is aan andere religies.

En daar ligt het probleem.

Missionair

Toen paus Alexander VI in 1493 twee Spaanse vorsten soevereiniteit verleende over een brede strook van de ‘Nieuwe Wereld’, vaardigde hij wellicht een politiek decreet uit dat op zichzelf niet over het geloof ging. Toch valt niet te ontkennen dat de onderliggende rechtvaardiging theologisch was, geworteld in het inherent missionaire karakter van het christendom.

Van de “werken die de Goddelijke Majesteit welgevallig zijn”, staat de verspreiding van “het katholieke geloof en de christelijke godsdienst” in zijn tijd “zeker op de eerste plaats”, aldus Alexander.

Netelig dilemma

Een van de neteligste dilemma’s die het Tweede Vaticaans Concilie opriep (maar niet oploste), was hoe twee centrale leerpunten te verzoenen: het missionaire karakter van de Kerk, uitgedrukt in Christus’ opdracht om “alle volken tot mijn leerlingen te maken”, en het idee dat niet-christelijke godsdiensten “zaden van het woord” bevatten en “vaak een straal weerspiegelen van die waarheid die alle mensen verlicht”.

https://www.kn.nl/abonnementen/

De praktische vraag is dan of de Kerk nog moet proberen volgelingen van andere godsdiensten te bekeren.

Rond de laatste eeuwwisseling leek die vraag voorbestemd om dé theologische titanenstrijd van het tijdperk te worden. Heel wat katholieke theologen die destijds aan de ‘theologie van religieus pluralisme’ werkten, werden op een bepaald moment onderzocht en/of bestraft.

Branden in de hel

Deze theologie stelt dat de diversiteit aan wereldreligies niet slechts een bijproduct is van de erfzonde, maar veeleer een door God gewild, positief iets, en dat niet-christelijke religies op zichzelf al heilsmiddelen kunnen zijn. Het missionaire instinct van het christendom moet daarom opnieuw doordacht worden in termen van dialoog, handreikingen naar buiten en wederzijds respect, in plaats van zielen tot het geloof te brengen zodat ze niet zullen branden in de hel.

Critici van deze theologie stellen dat respect en dialoog met andere godsdiensten goed zijn, maar dat je de kern van het christendom verraadt als je suggereert dat Christus niet essentieel is voor de verlossing, of dat iemands leven niet rijker wordt als hij het christelijk geloof omarmt.

De storm

De spanningen bereikten een hoogtepunt in 2000. Toen bracht de Congregatie voor de Geloofsleer onder toenmalig kardinaal Joseph Ratzinger, de latere Benedictus XVI, Dominus Iesus uit. In die tekst staat dat alles wat de Heilige Geest in andere godsdiensten teweegbrengt “dient als voorbereiding op het Evangelie, en alleen kan worden begrepen in relatie tot Christus”. Katholieken moeten zich inzetten om “de noodzaak van bekering tot Jezus Christus beekend te maken”.

https://www.kn.nl/abonnementen/

Even plots als de storm losbarstte, ging hij ook weer liggen. Als paus had Benedictus andere dingen aan zijn hoofd. Aan het begin van Franciscus’ pontificaat probeerde de Duitse kardinaal Gerhard Müller nog een onderzoek naar een van de ‘pluralisme-theologen’ in te stellen. De paus verwelkomde deze priester, een mede-jezuïet, in zijn ochtendmis en noemde hem een “goed theoloog”, waarmee de dreiging van censuur ten einde was.

Hoofdpijn

Naarmate de reactie op de verklaring van donderdag zich verder ontvouwt, zullen mensen binnen en buiten de Kerk waarschijnlijk aandringen op heropening van de theologische kwesties die volgens hen ten grondslag liggen aan de ‘ontdekkingsleer’. Dan zouden Vaticaanse functionarissen wel eens het gevoel kunnen krijgen dat ze, in hun poging om één hoofdpijn te verhelpen, er onbedoeld veel meer hebben veroorzaakt. (Vertaling: Peter Doorakkers)

John L. Allen jr. is hoofdredacteur van de katholieke nieuwssite Crux, waar deze analyse eerder verscheen.

Een traditie van eeuwen tegenover de waan van de dag

In een wereld waarin alles voortdurend verandert en onder druk staat, is katholieke kwaliteitsjournalistiek een uniek en kostbaar goed. Op KN.nl heeft u altijd toegang tot het laatste nieuws uit kerk en samenleving, en vindt u uitgebreide reportages en verhelderende analyses van onze gespecialiseerde redacteuren.

Voor maar € 1,40 per week leest u altijd als eerste al het moois dat KN.nl te bieden heeft, heeft u online onbeperkt toegang tot al onze artikelen én steunt u het voortbestaan van de laatste katholieke krant van Nederland.

Dus geef om katholieke kwaliteitsjournalistiek en word lid van KN Online.